Nazorat savollar
1.Avtotransportda moddiy texnik ta’minotning roli qanday?
2.Mashina transportida qanday buyum va materiallar qo‘llaniladi.
3.Ehtiyot qismlar sarfiga ta’sir etuvchi omillarni tavsiflab bering.
4.Ehtiyot qismlar me’yorini qanday usullar bilan aniqlanadi?
5.Ehtiyot qismlar qanday yo‘llar bilan istimolchilarga olib kelinadi.
6.Ishlab chiqaruvchidan to iste’molchigacha ehtiyot qismlarini e tkazib
berishda qanday omborlar tizimi mavjud?
7.Talab etiladigan ehtiyot qismlar nomenklaturasi qanday guruhlarga
bo‘linadi?
166
8.Ehtiyot qismlar zahirasini boshqarish deganda nima tushuniladi?
9.Eng qulay buyurtma va olib kelish davriyligini qanday aniqlanadi?
10. Sug‘urta zahirasi nima uchun xizmat qiladi?
11.Avtotransport xo‘jaliklarida ehtiyot qism va material boyliklar hisobi
qanday olib boriladi?
12.Optimal mashina parki uchun me’yorlari bo‘yicha ehtiyot qismlar
talabi qanday hisoblanadi?
12.QISHLOQ XO‘JALIK TEXNIKALARINI YOQILG‘I-MOY
MAHSULOTLARI BILAN TA’MINLASH USLUBLARI VA ULARNI
TEJASH
12.1. Yonilg‘i-moy mahsulotlari sarfini me’yorlash.
Qishloq xo‘jalik texnikasi (QXT)ida yonilg‘i sarfining me’yorlari – bu
bajarilgan ish vaqti birligiga to‘g‘ri keladigan yonilg‘i sarfining rejaviy
ko‘rsatkichlaridir. Ular texnologik me’yor bo‘lib, qishloq xo‘jalik ishlari
jarayonini amalga oshirish uchun kerak bo‘lgan yonilg‘i sarfi me’yorini o‘z
ichiga oladi. Mashinalarni ta’mirlash va har xil xo‘jalik ishlari uchun
ketadigan yonilg‘i sarfi bu me’yorlar tarkibiga kirmaydi va alohida hisobga
olinadi.
Yonilg‘i sarfi me’yorlarining hisobi «QXTida yonilg‘i sarfini
me’yorlash uslubiyoti» asosida amalga oshiriladi va vaqti-vaqti bilan (2-3
yilda bir marta) qayta ko‘rib chiqiladi.
QXTda yonilg‘i sarfini me’yorlash. Qishloq xo‘jaligi texnikasida benzin,
dizel yonilg‘isini me’yor sarfi vaqt birligidagi sarf me’yorlari va me’yoriy
koeffitsientlar bo‘yicha aniqlanadi. Me’yoriy koeffitsientlar daladagi sarf
me’yorlarda hisobga olinmagan, mashinalarni turli omillarini yonilg‘i sarfiga
ta’sirini hisobga oladi.
Mashinalarning qish vaqtida ishlashida yonilg‘ining daladagi sarfi me’yorlari
mamlakatning janubida 5%gacha shimolida 15%gacha va boshqa joylarda
10%gacha oshadi. Mashinalar shahar chegarasida, tog‘li joylarda, past tezliklarda
ishlatilganda, ekspluatatsiyada 8 yildan ortiq vaqt bo‘lgan mashinalardan
167
foydalanilganda va boshqa bir qator hollarda ham yonilg‘ining daladagi sarf
me’yorlarini oshirilishi ko‘zda tutilgan. Agar mashinalar turgan joyida ishlasa
me’yorlar 15% gacha kamayishi ko‘zda tutilgan.
Yuk mashinalari va avtotirkamalar bajargan har 100 t.km transport ishi
uchun quyidagi me’yorlar belgilangan: benzin-2 l; dizel yonilg‘isi-1,3 l;
suyultirilgan neft gazi-2,5 l; tabiiy gaz-2 m
3
; gazodizel dvigatellarida-1,2 m
3
tabiiy gaz va siqilgan 0,25 l dizel yonilg‘isi.
O‘zio‘tkich – mashina va o‘zio‘tkich avtotirkamalarning yuk bilan har bir
qatnoviga qo‘shimcha quyidagi me’yorlar belgilangan: benzin-0,25 l; dizel
yonilg‘isi-0,25 l; suyultirilgan gaz-0,3 l; siqilgan tabiiy gaz-0,25 m
3
.
Mashina benzinini, dizel yonilg‘isini, suyultirilgan va siqilgan gazlarni
umumiy hollardagi me’yoriy sarfi Q
n
.
e
S
H
n
Q
W
B
Д
S
H
Q
100
)
1
(
100
, (12.1)
bu erda:
S
H
- yurilgan yo‘l uchun yonilg‘ining me’yoriy sarfi, l/100 km;
S
- Mashina yoki avtotirkamaning yurgan yo‘li, km;
Д
- me’yorga to‘g‘rilash
koeffitsienti;
B
-bajarilgan ishga yonilg‘ining me’yoriy sarfi, l/100 km;
W
-
transport ishining hajmi, t.km;
Q
-yuk bilan qatnov uchun yonilg‘ini me’yoriy
sarfi, l/qatnov;
e
n
-yukli qatnovlar soni.
Yakka bortli yuk mashinalari va yarim tirkamali egarli tortkichlar uchun
yonilg‘ining me’yoriy sarfi quyidagi tenglama orqali aniqlanadi:
100
)
1
(
100
W
B
Д
S
H
Q
S
H
, (12.2)
Tirkamali mashinalar uchun yonilg‘ining me’yoriy sarfi quyidagi
tenglama bilan aniqlanadi:
100
100
)
1
(
100
W
B
S
G
B
Д
S
H
Q
TP
S
H
, (12.3)
bu erda:
TP
G
- tirkamaning og‘irligi, t.
Maxsus va ixtisoslashtirilgan mashinalar uchun yonilg‘ining me’yoriy sarfi:
100
)
1
(
100
S
G
B
Д
S
H
Q
S
H
, (12.4)
168
bu erda:
S
H
- Mashina baza modelining liniyadagi me’yoriy yonilg‘i sarfi,
l/100 km;
G
- o‘rnatilgan jihoz hisobiga maxsus yoki ixtisoslashtirilgan
mashina massasining baza mashinasiga nisbatan ortishi (yoki kamayishi) , t.
Yakka o‘zito‘kkich mashina uchun yonilg‘ining me’yoriy sarfi:
e
S
H
n
Q
Д
S
H
Q
)
1
(
100
, (12.5)
bu erda:
S
H
- yakka o‘zito‘kkich mashina uchun yonilg‘ining liniyadagi
me’yoriy sarfi
Soatbay ishlaydigan yuk mashinalari uchun yonilg‘ining me’yoriy sarfi
quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:
)
1
(
100
Д
S
H
Q
S
H
, (12.6)
Agar mashinalarda alohida isitgichlar bo‘lsa, u holda yonilg‘ining
me’yoriy sarfi quyidagi tenglama bilan aniqlanadi:
T
H
Д
S
H
Q
OT
S
H
)
1
(
100
, (12.7)
bu erda:
OT
H
- yonilg‘ining issitgich (lar) ishlashi uchun yonilg‘ini sarfi, l/s;
T- isitgichning ishlash vaqti, s.
Moylash materiallari sarfini me’yorlash. Moylash materiallarining sarfi
mashinalarning har bir rusumi, modeli va moy navlarini har biri: motor,
transmission, surkov va maxsus moylar bo‘yicha hisoblanadi. Motor va
transmission moylar miqdori yonilg‘i umumiy me’yoriy sarfining har 100 litriga
litrda va surkov moylar miqdori yonilg‘i umumiy me’yoriy sarfining har 100 litrga
kilogrammlarda belgilanadi.
Agar mashina ekspluatatsiyada 3 yildan kam vaqt bo‘lgan bo‘lsa
moylarning me’yoriy sarfi 50%ga kamaytiriladi; 8 yildan ortiq bo‘lsa,
moylarning me’yoriy sarfi 20%ga oshiriladi.
Moylash materiallarining miqdori (
M
Q
) quyidagi tenglama bo‘yicha
aniqlanadi.
169
M
H
M
q
Q
Q
01
,
0
, (12.8)
bu erda:
H
Q
- yonilg‘ining umumiy me’yoriy sarfi;
M
q
-100 l yonilg‘iga
to‘g‘ri keladigan moylash materiallarining me’yoriy sarfi (12.1-jadval)
| 