Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
24
pragmatist Begijon Ahmmedov o‘zining “Sayyoh” asarida inson tafakkurining
ikkinchi qatlamiga ta’sir etuvchi ma’nolar marjonini tuzganki, uni tushunib, anglab
yetgan inson pragmatik jihatdan bezanadi. Yozuvchi o‘z asarlarida shunday so‘zlarni
qo‘llaydiki, ularning ma’no tuzilishidagi semalari
orqali yuzaga kelgan nutqiy
sinonimlar (hozirgi tilshunoslikda pragmatik sinonimiya deb atalmoqda) matnning
ko‘p qavatli mazmundorligini kuchaytiradi. M.; - Men seni bekorga “yomon
bolasan”, demaymanda! Ishqilib, yaxshi bo‘lib qaytgin. Ayiqlaringa salom ayt,
bizdan. “Hayotga” qachon qaytasan innaykeyin? [B. Ahmedov. Sayyoh. 14-bet].
Dadasining orzusi o‘g‘li Anvarning katta amaldor bo‘lib yetishganini ko‘rish edi.
Shu sababmi, uni
erkalatibmi hovliqib ketmasin, debmi, hoynahoy, kezi kelsa-
kelmasa, Anvarni, “Sen yomon bolasan”, deb qo‘yar edi.
Ushbu matnda “yomon bolasan”, “Hayotga” kabi leksik so‘zlar
orqali
pragmatik ma’no yuzaga kelgan.
Chunki “Yomon bola” so‘zida zohiriy jihatdan qiliqlari yaxshi bo‘lmagan bola
tushuniladi va “Yaxshi bola” ga antonomik munosabatni anglatadi. Yozuvchi ustalik
bilan bu so‘zning botiniy ma’nosiga ishora qiladiki, natijada “Yomon bola”
birikmasi, “Yaxshi bola” birikmasiga sinonim bo‘lib qoladi.
“Hayotga qaytmoq” birikmasining zohiriy ma’nosi kasal bo‘lib, o‘lim
to‘shagida yotgan insonni tuzalib qolishini anglatadi.
Yozuvchi bu birikmaning pragmatik ma’nosidan mohirona foydalanib,
Anvarning otasi tilidan “hayotga” qachon qaytasan? Birikmasi orqali “Hozirda
yashayotgan hayoti hayot emasligini”
ifodalab, lug‘aviy pragmatik sinonimiyani
yuzaga keltirmoqda. Yozuvchi botiniy pragmatik ma’nosiga e’tiborni qaratadi va
insonni o‘ylashga, tafakkur qilishga undaydi.
Yozuvchi har bir so‘zning ma’no semalariga sinchkovlik bilan e’tibor beradi.
Har bir so‘zni “porchinlab”, shu so‘zdan boshqa so‘zni qo‘llab bo‘lmasligiga ishora
qiladi:
O‘zingni topgach, oldimga kel! Qolgan gapni o‘shanda gaplashamiz.
Tushundingmi “o‘qimagan”. [“Sayyoh” 76-bet].
- Bir o‘zingiz bu baland tog‘larda qanday yurasiz?
- Birinchidan bu sening ishing emas, - dedi cho‘rt kesib Anvar.
-
Ikkinchidan yurasiz emas, qanday yashaysiz? Deb so‘rang to‘g‘riroq
bo‘lardi, o‘qimagan? [“Sayyoh” 17-bet].
Ko‘rinib turibdiki “yurasiz” va “yashaysiz”, “o‘qimagan” so‘zlarining ma’no
strukturasida, ya’ni semalarida o‘ziga xos mazmuniy nomutanosiblik mavjudligini
yozuvchi ilg‘agan va “yashaysiz” so‘zida mazmundorlik kuchli bo‘lganligi uchun
shu so‘zdan foydalanishni ma’qul topgan. Ayniqsa “o‘qimagan leksemasi orqali
“Hakim ota” va”Anvarni” antonomik munosabat orqali, leksik sinonimga aylanib
qolayapti.
