Ўзлашган қатлам
Дунё тилшунослиги тажрибасидан шу маълумки, муайян бир тилда
(ривожланган тилда, қалоқ тилда эмас) мавжуд сўзларнинг йиғиндиси юз фоиз
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
297
(100%)деб олинса, шу тил мансуб туб сўзларнинг мансублик даражаси
йигирма беш фоиз(25%)дан ошмайди, бу шу тилнинг қалоқлик даражасини
эмас, балки ривожланганлик даражасини кўрсатади.
Тилларнинг генеологик таснифига кўра бир тил оиласига ёки бир тил
гуруҳига мансуб тилларнинг ўзаро сўз ўзлаштириш даражаси катта аҳамият
касб этмайди, чунки келиб чиқиши бир тилларни лексик фарқланиши жуда оз
фоизни ташкил қилади, бу ҳолат фонетик жараёнлар билан, полисемик
жараёнлар билан, синонимик жараёнлар билан, грамматикализация,
лексикализация ҳодисалари билан изоҳланиши мумкин. Тўқсон икки бўғинга
ажрайдиган туркий қавм тилларининг географияси – шимолий-шарқий
Хитойдан ғарбий – шимолий Европагача бўлган худудни ташкил қилади. Бу
тиллар ўз оиласига мансуб қардош тиллар билан алоқа қилиш билан бирга
бошқа оилага мансуб ноқариндош тиллар билан ҳам, юқорида айтилган
сабабларга биноан, алоқа қилиши тақазо қилинади. Жумладан, ўзбек тили ҳам
қадимда ва ҳозирда ҳам кўплаб ноқариндош тиллар билан алоқада бўлган ва
натижада у тиллардан ўзбек тилига жуда кўплаб турли соҳаларга мансуб
сўзлар ўзлаштирилган. Ҳозирги кунда ўзбек тилида мавжуд ўзлашган қатлам
сўзларини тўртта қатламга ажратиш мумкин.
1.Арабча ўзлашма қатлам.
2.Форс-тожикча ўзлашма қатлам.
3.Рус-байналминал ўзлашма қатлам.
4.Бошқа тиллардан ўзлашма қатлам.
Арабча ўзлашма қатлам
1.Таркибида арабча “айн”(ъ) товуши бўлади. Маъно, раъно, аъло, даъво,
меъёр, неъмат, меъда, меъмор, машъал, маълум, маъдан, маърака, маъруза.
Маърифат, маъсум, маъшуқ, маъюс,журъат, истеъдод, исеъфо, ваъда, ваъз
2.Таркибида арабча юмшоқ “ҳе”(ҳ) товуши бўлади. Эҳтимол, эҳтирос,
ҳосил, мавҳум, мажҳул, маддоҳ, маҳрум,маҳфий,моҳият, малҳам, марҳамат,
марҳум, маслаҳат меҳнат, меҳроб, маҳалла, маҳал, маҳбус, маҳбуб, маҳзун,
маҳкам, истеҳзо,
3.Таркибида арабча “му” унсури бўлади. Муттасил, мукаррам,
мукаммал, музокара, музаффар, мужассам, мужмал, мудҳиш, мудом,
мударрис, муддат, муддао, мувозанат, муваффақият, муваққат, муваффақ,
мувофиқ, муборак, муаттар, муассаса, муболаға, муаллақ, муаммо, муайян,
муаллиф, муаллим,муборак, мубтало, музокара, мулк, мулла. Мулозамат,
мулойим, мулозим, мулоқот, мулоҳаза, мумиё, мумкин, мумтоз, мунаввар,
мунажжим, мунис, мунаққид, мундарижа, мунозара, муносабат, муносиб,
мунтазам, мунтазир, муовин, мураббий, муомала, муолажа, мураббо,
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
298
мураккаб, мурид, мурод, муроса, муруват, мусаввир, мусаффо, мусибат,
мусиқа, мусобақа, муслим, мусофир, мустамлака,мустабид, мустасно,
мустақил, мустаҳкам, мутаносиб муте, мутафаккир, мутахассис, мутлақ,
муттаҳам, мухлис, мухбир, мушкул, мушоира
4.Таркибида унли товушлар қатор келади: тоат, оила, маош, соат,
жамоа, иддао, итоат, маориф.
5.Таркибида унли ва ундош товушлар жуфт келади: таассуб, таажжуб,
тааллуқ, бадиий, манфаат, мудофаа, ғалла, изза, иззат, илло-билло,
иффат,миллат, миннат,модда,иддао,
6.Таркибида -от, -ат, -ят, -ёт унсурлари бўлади: ахборот,мағлубият, ,
маҳорат, жамият, жамоат, жароҳат, жиноят, жаҳолат, жиддият,
жиноят, ғазалёт, ғанимат, ғаройибот, ғафлат, ғолибият, ғурбат, кулфат,
ибодат, иборат, ижобат,илтифот, ижодиёт, ижозат, иллат,илоҳиёт,
имконият, иноят, инсоният, ислоҳот, исломият, истилоҳот, камолот,
орият,вазият,
7.Таркибида лаб-тиш “жим”(Ж) товуши бўлади: жавлон, жавзо, жавоб,
жадал, жавоҳир, жадвал, жавҳар, жадид, жазава, жазм, жазо, жалб, жам,
жамила, жамол, жамулжам, жазм, жалб, жануб, жаноб, жараён, жарима,
жасур, жаҳд, жаҳл, жин,
8.Диний атамалар: жаннат, жаноза, жаҳаннам, иймон, ифтор,
шайтон, фаришта, рўза, рамазон, имон, имом,куфр,масжид,мулла, оят,
охират, тафсир, тасбиҳ, тиловат, ҳаол, ҳаром, ақида, ақиқа, барака, тасбеҳ,
дуо, мўмин, қазо, тақво, қиёмат, шариат...
9.Таркибида –ий, -вий, -ия унсурлари бўлади: жиддий, жиноий, жузъий,
адабий, аҳлоқий, ғоявий, ғайриқонуний, ғарбий, ғозий, ибтидоий, ижтимоий,
исломия...
10.Адабиётга оид атамалар: аруз, ғазал, фард, рукн, ҳижо,баён, баёз,
байт, мисра, матла, маснавий, мухаммас, қасида, ташбеҳ, радиф, саира.
тазкира ,назм,қофия,мунаққид,шоир, шеър, адиб, тахаллус, рубоий...
11.Мактаб, маориф ва маърифатга оид сўз, истилоҳ, атама ва терминлар:
мураббий, таълим, интизом, талаб, таҳсил, китоб, дарс, савол, ахлоқ,
имтиҳон, қалам, хат, ҳарф, нашр, жилд, саҳифа, рисола, таржима, баёз,
боб...
12.Таркибида –ён, -ан, -ин унсурлари бўлади: ғалаён, айнан, қонунан,
таҳминан, ғамгин,
13.Таркибида “зул” унсури бўлади: зуллисонайн, зулқарнайн, зулхумор,
зулқаъда, зулҳижжа, зулфиқор, зулкифл,
13.Осмон жисмларининг номлари: сайёра, зуҳал миррих, зуҳро, нужум,
само, қуёш, бурж,муштарий, коинот, фазо, фалак...
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
299
14.Ҳижрий-қамарий ой номлари: Муҳаррам, Сафар, Раббиул аввал,
Раббиус соний, Жумадул аввал, Жумадул соний, Ражаб, Шаъбон, Рамозон,
Шаввол, Зулқаъда, Зулҳижжа...
15.Ҳижрий-шамсий ой номлари номлари: Ҳамал(қўзи), Савр,(хўкиз),
Жавзо(эгизаклар),
Саратон(қисқичбақа),
Асад(шер),
узро(башоқ),
Мезон(тарози), Ақраб(чаён), Қавс(ёй), Жадий(улоқча), Далв(қавс), Ҳут(балиқ).
16.Таркибида “ма” унсури бўлади: макон, манзил, мағриб, машриқ,
матъба,маблағ, мавж, мавжуд, мавзе, мавқе, мадраса, мақбара, мажлис,
майл, мактаб, мамлакат, манба, манзара, марказ, марра, масдар, масжид,
масофа, маъво, маърака, мақом, маҳал, маҳалла, маҳшар...
17.Таркибида “ал” унсури бўлади: алҳамдулилло(ҳ,) алҳол, алҳазар,
алқисса, алфоз, аламон,алкимё, алкогол, аломат, алмисол, алоқа, алоҳал,
алоҳида, алфоз, алҳол, алҳосил, алазҳар...
18.Таркибида “ис” унсури бўлади: истеъдод, истеъмол, истеъфо,
истисно, истироҳат, истилоҳ, истиора, истисқо, истифода, истиқбол,
истиғно, истиқомат, истиқлол, истиғфор, истиқомат, истиҳола...
19.Таркибида “Абу” унсури бўлади: Абу Райҳон, Абу Али, Абу Ҳанифа,
Абу Довуд...
20.Аллоҳнинг тўқсон тўққиз исми(АЛ-АСМО ал-ҲУСНО) арабча
бўлади.
21.Аллоҳнинг Пайғамбарларининг исмлари арабча бўлади.
21. Инсонларга қўйилган баъзи исмлар арабча бўлади: Али, Анвар, Аҳмад,
Билол, Мансур, Мутаваккил, Маъруф, Аброр, Умар, Илҳом, Муслим,Ҳанифа,
Ҳошим, Ҳасан, Ҳидят, Саид, Фарид,
22.Илмий атамалар арабча бўлади. Адабиёт, тарих, фалсафа, мантиқ,
математика, геометрия, астрономия, табобат, тилшунослик ва бошқа илм ва
фан соҳаларига оид атамалар: илм, мақола, мисол, масала, таъриф,манфий,
мусбат, каср, мажҳул, имло, табииёт, тиббиёт, нуқта, хандаса, риёзат,
устурлоб, муҳаррир, маҳраж, феъл, асос, таҳлил, услуб, тасниф, жадвал...
|
