• Kalit so‘zlar
  • Keywords
  • SOTSIOLINGVISTIK TADQIQOTLARGA DOIR AYRIM




    Download 3,62 Mb.
    Pdf ko'rish
    bet83/219
    Sana19.01.2024
    Hajmi3,62 Mb.
    #140785
    1   ...   79   80   81   82   83   84   85   86   ...   219
    SOTSIOLINGVISTIK TADQIQOTLARGA DOIR AYRIM 
    MULOHAZALAR 
     
    Ismoilova Odinaxon A’zamjon qizi 
    magistrant 
    Andijon davlat universiteti 
    Annotatsiya: Ushbu maqolada sotsiolingvistika muammolari hamda tarixiy 
    romanlarining sotsiolingvistik tadqiqiga oid ayrim mulohazalar bayon etilgan.  
    Kalit so‘zlar: sotsiolingvistika, tilning gender tahlili, kommunikantlar, sotsial 
    guruhlar, milliy ruh tushunchasi.
    Annotation: This article discusses the problems of sociolinguistics, as well as, 
    some comments on the sociolinguistic study of historical novels.
    Keywords: sociolinguistics, gender analysis of language, communicators, 
    social groups, concept of national spirit.
     
    XXI asrning dastlabki yillaridan o‘zbek tilshunosligida antropotsentrik 
    paradigma asosida bajarilgan tadqiqotlar yuzaga kela boshladi. Bu ishlar, asosan, 
    sotsiolingvistika, kognitiv tilshunoslik, lingvistik pragmatika, psixolingvistika 
    yo‘nalishlarida amalga oshirildi. Bu tadqiqotlar, garchi ularda aynan antropotsentrik 
    paradigmaga munosabat bildirilmagan bo‘lsa-da, o‘zida ushbu paradigma 
    tamoyillarini aks ettirgan dastlabki ishlar hisoblanadi. Eng keyingi davrlarda o‘zbek 
    tilshunosligida bevosita antropotsentrik tilshunoslikka doir ishlar yuzaga keldi. 
    Xususan, 
    bugungi 
    kunda 
    uning 
    muhim 
    sohalaridan 
    biri 
    bo‘lgan 
    lingvokulturologiyaga bo‘lgan qiziqish ortganligini kuzatish mumkin. Jumladan
    “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalida N. Mahmudov, E. Begmatov, A. 
    Nurmonovlarning ushbu sohaga aloqador bo‘lgan maqolalari e’lon qilindi. 
    Jumladan, S. M. Mo‘minovning “O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy 
    xususiyatlari” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida o‘zbeklarning o‘ziga xos 
    muloqot xulqi ijtimoiy-lisoniy nuqtai nazardan tadqiq etilgan
    1
    . Til va jamiyat
    jamiyatga mansub bo‘lgan insonlar tilining madaniyatlararo xoslanishi masalalariga 
    doir bir qancha ilmiy ishlar amalga oshirilgan bo‘lib, ularning salmoqli qismi 
    diqqatga sazovordir. Bu haqida, xususan, o‘zbek sotsilolingvistikasidagi tadqiqotlar 
    haqida H. Ismoilov o‘z dessertatsiyasida fikr yuritgan. O‘zbek tilshunosligda til va 
    jamiyat masalalariga N. Mahmudov, M. Mirtojiyevlar e’tibor qaratgan bo‘lsalar
    2

    1
    Мўминов С.М. Ўзбек мулоқот хулқининг ижтимоий-лисоний хусусиятлари: Филол. фан. д-ри ... дис. 
    автореф. – Тошкент: ЎзР ФА ТАИ, 2000. – 7б 
    2
    Бу ҳақда қаранг: Маҳмудов Н., Миртожиев М. Тил ва маданият. – Т.: Ўзбекистон, 1992. – 110 б. 


    Tilshunoslikdagi zamonaviy yo

    nalishlar: muammo va yechimlar
    155 
    nutqning sotsiolingvistik jihatlari ochib berilgan bir qator tadqiqotlar sifatida esa Sh. 
    Iskandarova, S. Mo‘minov, M. Sulaymonov, Q. Rasulov, M. Qurbonova, L. 
    Raupova, X. Yo‘ldashevalarning qimmatli tadqiqotlarini aytishimiz mumkin. 
    O‘zbek tilshunosligida, – deydi, Nizomiddin Mahmudov, – sotsiolingvistik 
    tadqiqotlar bo‘yicha hali yetarli ishlar amalga oshirilgan emas. Olib borilgan 
    sotsiolingvistik tadqiqotlarda badiiy matn asosiy manbaa bo‘lib xizmat qilgan. 
    Sotsiolingvistlar oldida jonli so‘zlashuv nutqini olib borish muammosi turganini 
    alohida ta’kidlash zarurdir
    1
    . O‘zbek sotsiolingvistika muammolari, xususan, tarixiy 
    romanlarining sotsiolingvistik tadqiqi masalalari tilshunosligimizdagi endi bo‘y 
    ko‘rsatib kelayotgan yo‘nalish sanaladi. Mazkur loyiha bo‘yicha bir qancha ishlar 
    amalga oshirilib kelinmoqda. Sotsiolingvistikaning o‘rganish obyekti muloqot va 
    uning uzvlari ekan, biz buni yorqinroq tushunish uchun Abdulla Qodiriyning 
    “O‘tkan kunlar” romaniga, ya’ni muloqotning yozma nutqdagi ko‘rinishiga murojaat 
    qilamiz. O‘zbek tarixiy romanchiligining asoschisi Abdulla Qodiriy haqida so‘z 
    ketganda, avvalo, uning betakror va mashhur romani sanalgan “O‘tkan kunlar” 
    romaniga to‘xtalamiz, albatta. Oʻtkan kunlar – oʻzbek yozuvchisi Abdulla Qodiriy 
    qalamiga mansub oʻzbek adabiyotidagi birinchi roman. 1922- yilda parchalari 
    bosilib, 1926 -yil boshlarida nashrdan chiqqan «O‘tkan kunlar» romani yaqin 
    o‘tmishning eng og‘ir, yeng qora kunlari bo‘lgan «Хon zamonlariga» bag‘ishlangan 
    edi. «O‘tkan kunlar» ham mazmun, ham shakl, ham uslub jihatidan butun O‘rta 
    Osiyo хalqlari adabiyotida tom ma’noda novator bo‘lib, katta ijtimoiy qiziqish 
    tug‘dirdi. Roman XIX asr voqealarini o‘z ichiga qamrab olgan. Abdulla Qodiriy 
    romanning so‘zboshisida ta’kidlaganidek “…Yozmoqqa niyatlanganim yangi 
    zamon romanchiligi bilan tanishish yo‘lida kichkina bir tajriba, yana to‘g‘risi bir 
    havasdir” deb bejizga aytilmagan. Shu fikrning o‘zidanoq biz adibni ushbu hayrli 
    ishni boshlashda o‘z oldiga ezgu niyatlarni maqsad qilib qo‘yganini bilishimiz 
    mumkin. Yozuvchi mehnatining samarasi o‘laroq, romanni o‘zbek o‘quvchisi, butun 
    turkiy tilda so‘zlashuvchi xalqlarning zukko kishilari katta bayramdek kutib oldi. Ilk 
    bor huddi shu roman orqali o‘zbek xalqi o‘z bisotini, asl qiyofasini, ichki 
    dunyosining kuchli va ojiz tomonlarini bor bo‘yicha, go‘yo aniq ko‘zgudagidek aniq 
    ko‘rdi. Asar haqida so‘z yuritar ekanmiz, “O‘tkan kunlar” romanidagi dialoglarning 
    leksikasini ijtimoiy-lisoniy jihatdan tavsiflash jarayonida o‘sha davr jamiyatiga xos 
    bo‘lgan so‘zlarga e’tibor qaratishni lozim deb deb topdik. “O‘tkan kunlar” davri 
    jamiyatida insonlar ma’lum bir tabaqaga ajralganligini hamda bu tabaqalar 
    o‘rtasidagi muloqot shakllarida bir qator nutqiy tafovutni ko‘rish mumkin. Nutq 
    birliklarini toifaviy jihatdan tahlil qilganda bir-biriga teng darajadagi 
    1
    Қаранг. Исмоилов Х. P.Суд лингвистикасининг сотсиолингвистик ва психолингвистик аспектлари (Жиноят 
    ишлари бўйича суд мажлиси мисолида)Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс.-Андижон-
    2020.-98б. 



    Download 3,62 Mb.
    1   ...   79   80   81   82   83   84   85   86   ...   219




    Download 3,62 Mb.
    Pdf ko'rish

    Bosh sahifa
    Aloqalar

        Bosh sahifa



    SOTSIOLINGVISTIK TADQIQOTLARGA DOIR AYRIM

    Download 3,62 Mb.
    Pdf ko'rish