U M A R O V A . Y u .
MATEMATIKA
DARSLARIDA
B ILISH N IN G
T U R L A R I V A
XULOSA CHIQARISH
METODLARIDAN
F O Y D A L A N IS H
M E T O D I K A S I
L A N M A '
O ZBEK ISTO N RESPUBLIKASI O LIY VA O RTA MAXSUS TA LIM
V A ZIR LIG I
NIZOM IY NOM IDAGI TOSH KENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERS1TETI
UM AROV A.Yu.
MATEMATIKA DARSLARIDA
BILISHNING TURLARI
VA XULOSA CHIQARISH
METODLARIDAN
FOYDALANISH METODIKASI
USLUBIY QO LLANMA
T oshkent 2021
Umarov A.Yu. M atem atika d arsla rid a bilishning tu rla ri va xulosa
chiqarish m etodlaridan foydalanish metodikasi. Uslubiy qo'llanm a
T aqrizchilar
F.A.Raxmatova
Jizzax davlat pedagogika mstituti dotsenti, pedagogika fanlari
bo'yicha falsafa doktori (PhD)
N.M.Muxitdinova
Toshkent davlat pedagogika universiteti dotsenti, pedagogika
fanlari nomzodi
Ushbu metodik qo‘llanma matematika fakulteti talabalari uchun moijallangan
bo‘lib, unda matematika darslarida bilishning turlari va xulosa chiqarish metodlaridan
foydalanish metodikasi keltirilgan.
Usuliy qo'llanma universitet o‘quv-uslubiy kengashining 2021-yil
19-
avgustdagi 1/ 4 .1.2.g‘sonli qarori bilan nashrga tavsiya etilgan.
Universitetlaming matematika fakulteti bakalavr yo’nalishidagi talabalari uchun
metodik q o ila n m a - Т.: ZuxraBaraka, 2021 y.
KIRISH
Mamlakatimizda
matematika
ilm-fanni
rivojlantirishning
ustuvor
yo‘nalishlaridan bin sifatida belgilandi. 0 ‘tgan davr ichida matematika ilm-fani va
ta’limini yangi sifat bosqichiga olib chiqishga qaratilgan qator tizimli ishlar amalga
oshirildi:
Ilg'or ilmiy markazlarda faoliyat yuritayotgan vatandosh matematik
olimlaming taklif qilinishi va xalqaro ilmiy-tadqiqotlar olib borilishi uchun zarur
shart-sharoit yaratildi;
Xalqaro fan olimpiadalarida g‘olib bo ig an yoshlarimi
2
va ulaming murabbiy
ustozlari mehnatini rag'batlantirish tizimi joriy etildi;
Oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqotlaming o ‘zaro integratsiyalashuvini ta’minlash
maqsadida Talabalar shaharchasida Fanlar akademiyasining V.I. Romanovskiy
nomidagi Matematika institutining (keyingi o'rinlarda — Institut) yangi va
zamonaviy binosi ЬафО etildi. Matematika sohasidagi fundamental tadqiqotlami
moliyalashtirish hajmi bir yarim barobarga oshirildi, budjet m ablagiari hisobidan
superkompyuter, zamonaviy texnika va asbob uskunalar xarid qilindi;
ilmiy darajali kadrlami tayyorlashning birlamchi bosqichi sifatida stajor-
tadqiqotlik instituti joriy etildi;
ilm-fan sohasidagi ustuvor muammolami tezkor bartaraf etish, fan, ta’lim va
ishlab chiqarish integratsiyasini kuchaytirish masalasini Hukumat darajasida
belgilash maqsadida 0 ‘zbekiston Respublikasining Bosh vaziri raisiligida Fan va
texnologiyalar bo'yicha respublika kengashi tashkil etildi.
Shu bilan birga, sohada yechinuni topmagan qator masalalar matematika
sohasidagi ta ’lim sifati va ilmiy-tadqiqot samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-
tadbirlami amalga oshirish zanjratini ko‘rsatmoqda Jumladan:
matematika ta’limotining ta ’lim olish bosqichlari o'rtasidagi uzviylik to‘liq
ta’minlanmagan;
umumta’lim maktablarida matematika darsliklari o ‘quvchilaming yoshiga
nisbatan fanni o'ziashtirishni qiyinlashtiruvchi murakkab masalalardan iborat va
boshqa fanlarda o'tiladigan mavzular bilan uyg'unlashtirilmagan;
matematikaga qiziquvchan, xalqaro olimpiadalar g'oliblari boigan aksariyat
iqtidorli yoshlarimiz hududlardan bo'lishiga qaramasdan ulaming kelgusi rivojlanishi
uchun oliy ta ’lim va ilm-fan sohasida zarur shart-sharoit yaratib berilmagan;
matematika sohasidagi ilmiy-tadqiqotning amaliyot va ishlab chiqarish bilan
bogiiqligi zaifligicha saqlanib qolmoqda;
sohadagi olimlaming xorijiy ilmiy va ta’lim muassasalari bilan aloqalari
milliy matematikani jahon miqyosiga olib chiqish, xalqaro hamjamiyatda nufuzini
oshirish uchun yetarli emas.
Та’limning barcha bosqichlarida matematika fanini o'qitish tizimini yanada
takomillashtirish, pedagoglaming samarali mehnatini qoilab-quw atlash, ilmiy-
tadqiqot ishlarining koiam ini kengaytirish va amaliy ahamiyatini oshirish, xalqaro
hamjamiyat bilan aloqalami mustahkamlash,bugungi kundagi muhim vazifamiz
sanaladi.
Mazkur metodik qo'llanjna matematika fakulteti talabalari uchun m oijallangan
bo'lib, unda matematika darslarida bilishning turlari va xulosa chiqarish metodlaridan
foydalanish metodikasi keltirilgan.
Bugungi kunda ta'lim muassasalarining barcha bo'g'inlarida talabalaming
mustaqil ish bilan shug‘ullanishiga asosiy e’tibor qaratilgan bir davrda тагкиг
qollanm a talabalami zaruriy matematik ma’lumotlar bilan qurollantirishga
ko'makchi vazifasini bajaradi.
l-§. M atem atik tushuncha
Biz ta'lim deyilganda o'qituvchi bilan o'quvchilar orasidagi ongli va maqsadga
tomon yo'naltirilgan bilishga doir faoliyatni tushunamiz. Har qanday ta’iim o 'z
oldiga ikkita maqsadni qo'yadi.
1) O'quvchilarga dastur asosida o'rganilishi lozim bo’lgan zarur bilimlar
sistemasini berish.
2) Matematik bilimlami berish orqali o'quvchilarning mantiqiy fikrlash
qobiliyatlarini shakllantirish.
Ta’iim jarayonidagi ana shu ikki maqsad amalga oshishi uchun o'qituvchi har
bir o'rgatilayotgan tushunchani psixologik, pedagogik va didaktik qonuniyatlar
asosida tushuntirishi kerak. Buning natijasida o'quvchilar ongida bilish deb ataluvchi
psixologik jarayon hosil bo'ladi.
Bizga falsafa kursidan m a’lumki, bilish jarayoni «jonli mushohadadan abstrakt
tafakkurga va undan amaliyotga demakdir». Bundan ko'rinadiki bilish jarayoni
tafakkur qilishga bog'liq ekan. «Tafakkur - inson ongida ob’ektiv olamning aktiv aks
etishi demakdir» (Yu.M.Kolyagin. «Matematika o'qitish metodikasi, М., 1980 у, 57-
bet).
Psixologik nuqtai nazardan qaraganda bilish jarayoni ikki xil bo'ladi:
1) Hissiy bilish (sezgi, idrok va tasawur).
bsonning hissiy bilishi uning sezgi va tasaw urlarida o 'z ifodasini topadi. Inson
sezgi a’zolari vositasida real dunyo bilan o'zaro aloqada bo'ladi. Bilish jarayonida
sezgilar bilan birga idrok ham ishtirok etadi. Sezgilar natijasida ob’ektiv olamning
sub’ektiv obrazi hosil bo'ladi, ana shu sub'ektiv obrazning inson ongida butunicha
aks etishi idrok deb ataladi.
Tashqi olamdagi narsa va hodisalar inson miya po'stlog'ida sezish va idrok
qilish orqali ma lum bir iz qoldiradi. Oradan ma lum bir vaqt o'tgach, ana shu izlar
jadallashishi va biror narsa yoki hodisaning sub’ektiv obrazi sifatida qayta tiklanishi
mumkin. Ana shu ob’ektiv olamning sub’ektiv obrazining ma’lum vaqt o'tgaodan
keyin qayta tiklanish jarayoni tasaw ur deb ataladi.
2) M antiqiy bilish (tushuncha, hukm va xulosa).
Har qanday mantiqiy bilish hissiy bilish orqali amalga oshadi, shuning uchun
ham hap bir o'rganilayotgan matematik ob'ektdagi narsalar seziladi, abstrakt nuqtai
nazardan idrok va tasaw ur qilinadi, so'ngra ana shu o'rganilayotgan ob’ektdagi narsa
to'g'risida ma’lum bir matematik tushuncha hosil bo'ladi.
T a ‘ r i f.
| 