128
II–SHO’BA
ELEKTR ENERGETIKASI TA’MINOTI TIZIMI UZLUKSIZLIGINI TA’MINLASHDA
NOAN’ANAVIY ENERGIYA MANBAALARIDAN FOYDALANISH
SAMARADORLIKKA EGA BO‘LGAN TERMOELEKTRIK MATERIALNI OLISH VA
UNI ELEKTR HAMDA FIZIKAVIY PARAMETRLARINI TADQIQ QILISH
A.M.Kasimaxunova, M.Norbo‘taev
Farg‘ona politexnika instituti, e-mail:
a.kasimakhunova@ferpi.uz
Termoelektrik energiya o‘zgartirgichlar (TEO‘) o‘zlarining sodda konstruktiv tuzilishlari
va ishonchli ishlay olishliklari bilan ishlab chiqarish sanoatida keng qo‘llanila boshlagan.
Asbobsozlikda TEO‘ lardan, masofadan turib, issiqlik oqimini o‘lchash uchun datchiklar sifatida
foydalaniladi. Ularni issiqlikka bog‘liq fizik parametrlarini yaxshilash uchun hajm va geometrik
o‘lchamlari, vazni bilan tavsiflanuvchi parametrlarini o‘zgartirish ham zarur masalalardan biridir.
Oxirgi
paytlarda bu muammo, pardasimon konstruktiv tuzilishga ega bo‘lgan, termoelektrik
o‘zgartirgichlar orqali amalga oshirilmoqda. Ularning afzalliklaridan biri –
ulardan issiqlik
energetik qurilmalarida, kichik yuzada katta miqdordagi issiqlik konsentratsiyasiga ega bo‘lgan
yuza mavjud bo‘lganligi tufayli, kamroq aniqlilikka ega bo‘lgan termogeneratorlar sifatida ham
qo‘llanilishi mumkin [1,2].
Lekin, shu bilan bir qatorda, pardasimon termoelektrik energiya o‘zgartirgichlari
o‘zlarining xususiyatlari bilan hajmiy TEO‘lardan
ustun turib, issiqlik fizikasida qo‘llanilishi
mumkin bo‘lgan asbobsozlikda ishlatila olinmaydi. Buning sabablari olinayotgan TEO‘lar uchun
har doimo ham materiallarni to‘g‘ri tanlay bilmaslik, ularni o‘lchamlari optimallashtirila
olinmasligi, fizik parametrlar qiymatlarini ham to‘g‘ri aniqlanmasligi (ayniqsa ikki va uch jinsli
qorishma materiallari asosida tayyorlanganida!) kabilardir. Bu talabalarni to‘liq va to‘g‘ri
bajarilishi ko‘p jihatdan pardasimon tuzilmalar tarkibida kutiladigan issiqlik jarayonlarini nazariy
va amaliy jihatdan tahlil qilish orqali amalga oshirilishi mumkin.
Madomiki
hozirgi bosqichda, pardasimon TEO‘lardan geliotexnikada foydalanish
masalasi izlanish va tadqiqotlar pog‘onasida turgan ekan, ular ustida ilmiy tekshiruvlarni asosan,
issiqlik fizikasi bazasidagi bo‘lib o‘tadigan xodisalarni o‘rganish orqali yaxshi samaradorlikka ega
bo‘lgan termoelektrik generatorlar materiallarini topishga yo‘naltirilishi maqsadga muvofiqdir.
Yuqoridagi
mulohazalardan kelib chiqib, ushbu ma’ruzada, yorug‘lik nurini elektr
energiyasiga aylantirishga mo‘ljallangan termoelektrik energiya o‘zgartirgichlarini
asosiy
parametrlarini, issiqlikdagi hisoblash ishlarini matematik modelini va metodini ishlab chiqish
orqali
olingan natijalarini, pardasimon TEO‘larni optimal geometrik o‘lchamlarini hisoblash
metodini, yorug‘likka nisbatan yuqori sezgirlikka ega bo‘lgan materiallarni aniqlash bo‘yicha
tavsiyalarni, hamda, tezkor faoliyat ko‘rsatuvchi pardasimon TEO‘lar yaratish yo‘llari xaqidagi
ma’lumotlar keltiriladi.
Dastlabki bosqichda TEO‘ tarkibida ro‘y beradigan issiqlik jarayonlari tahlil qilindi. Qator
termoelektrik energiya o‘zgartirgichlarni ish jarayonlarini va ularni hisoblash usullarini taqqoslash
natijasida, TEO‘lardan nurlar orqali olinadigan issiqlik oqimini o‘lchash
asbobi sifatida
foydalanish, unday asboblarning tavsiflarini, hajmiy konstruksiyadan iborat TEO‘lar tavsiflariga
qaraganda yaxshiroq bo‘lishiga olib kelinishi aniqlandi. Lekin bu ham,
tadqiqot yakuniga
yetganligi xaqida, xulosa qilmaslik kerak ekanligini ko‘rsatib, shu yuz beradigan issiqlik
jarayonlarini hali atroflicha o‘rganilmaganligini aniqlandi.
