Mavzu: Avtomobil yo’llaridagi sun’iy inshootlar, ularning asosiy turlari va tasnfi.
Reja:
Avtomobil yo’llaridagi sun’iy inshootlar haqida tushuncha.
Avtomobil yo’llaridagi sun’iy inshootlar asosiy turlari.
Avtomobil yo’llaridagi sun’iy inshootlar turlarinng tasnifi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Avtomobil yo‘llarida harakat xizmati tizimini loyihalash quyidagi asosiy vazifalardan iborat bo‘ladi: xizmat tizimi bino va inshootlari turi, o‘lchamlarini belgilash; alohida inshootlar loyihasini tuzish yoki andoza loyihalarni mahalliy sharoitga moslashtirish.
Loyihadagi birinchi va ikkinchi vazifani yo‘lchilar hal qilishi kerak. Uchinchi vazifada yo‘lchilar faqat qisman ishtirok etadi, ya’ni, bino yoki xizmat majmualari loyihasini tuzish ixtisoslashgan tashkilotlarga berilgan bo‘lsa inshootlarning joylashishi yo‘lchilar bilan kelishiladi.
Avtomobil yo‘llaridagi harakat xizmati turlarining hammasini uchta asosiy guruhga bo‘lish mumkin:
1) harakat sharoiti, diqqatga sazovor joylar, aloqa vositalari, qisqa dam olish joylari va boshqalar haqida umumiy ma’lumot berish xizmati;
2) haydovchi va yo‘lovchilar uchun madaniy, maishiy xizmat turlarini taklif etish – ovqatlanish, dam olish, tunash, avtomobillarga texnik xizmat ko‘rsatish – yonilg‘i, moylash materillari bilan ta’minlash, texnik ko‘rikdan o‘tkazish, ta’mirlash;
3) avariya xizmati va yo‘l harakati xizmati – YTH bo‘lganda jarohat olganlarga tibbiy xizmat ko‘rsatish, shikastlangan avtomobillarni ta’mirlash;
Xizmat ko‘rsatiladigan sub’ekt yoki ob’ektlarning xususiyati, qatnov zonalari va vazifasiga qarab harakat xizmati inshootlarini quyidagi guruxlarga bo‘lish mumkin:
- qisqa dam olish va mashina qo‘yish joylari – barcha tur va o‘lchamdagi maydonchalar, manzara tomosha qilinadigan maydonchalar, umumiy ovqatlanish va savdo muassasalari, tarixiy joylar, bog‘lar, muzeylar, qo‘riqxonalar, umumiy dam olish joylari oldidagi avtomobil qo‘yish joylari;
- jamoat transporti bilan xizmat qilish inshootlari, avtostansiyalar, avtobus bekatlari;
- avtomobillarga texnik xizmat ko‘rsatish inshootlari – avtoyoqilg‘i quyish shahobchalari (AYQSh), texnik xizmat shahobchalari (TXSh), texnik yordam punktlari (TYP), avtomobillarni yuvish punktlari (asosan, shaharga kirish joylarida);
- umumiy ovqatlanish maskanlari – yo‘l yoqasidagi kafelar, bufetlar, bufet avtomatlar, o‘z-o‘ziga xizmat qilish oshxonalari, restoranlar;
- uzoq dam olish joylari va xizmat majmualari – yo‘l yoqasidagi mehmonxonalar, motellar (katta shaharlar o‘rtasida quriladigan va yo‘ldan o‘tadiganlar uchun mehmonxonalar), kempinglar – avtosayyohlar lagerlari, shahar chetidagi umumiy dam olish joylari, dam olish majmualari va avtopansionatlar, aholi kam yashaydigan rayon yo‘llaridagi reysdagi transport vositalari haydovchilari dam oladigan profilaktoriylar;
- yo‘l nazorati va harakat xavfsizligi inshootlari – DYXX doimiy postlari, HXX (NO‘P) nazorat-o‘tkazish punktlari;
Yuqoridagi tasnif hududni (ob’ektlarni) qamragani bilan inshootlarning tasnifini bermaydi. Inshootlarning bitta uchastkada yig‘ilishiga qarab quyidagicha tasniflanadi:
- alohida joylashgan, mustaqil, bir maqsadda ishlatiladigan inshoot;
- blok ko‘rinishidagi, bitta bino yoki binolar guruhida 2-3 savdo, ovqatlanish korxonasi joylashadi;
- harakat xizmati majmualari, ularning tarkibiga kiradigan, ular bilan bitta yoki yonma-yon yerda joylashgan alohida yoki blokda birga joylashgan maskanlar, inshootlar;
Amaliyotda foydalanish uchun yo‘llarda vazifasi cheklangan bino turlarini qurish maqsadga muvofiq emas. Yo‘lni obodonlashtirish uchun taklif etilayotgan loyihalar me’moriy rejalash va qurilish yechimlari o‘zgaruvchan bo‘lishi, umumlashgan yacheykalar soni cheklangan bo‘lishi kerak, ya’ni ularni turli kompozitsiyalarda ishlatib bino rejasini o‘zgartirish imkoniyati bo‘lishi, kapitalligi, qulayligi, sig‘imi turlicha bo‘lishi, istalgan, xususan, yo‘l bo‘yidagi rel’efda ishlatish mumkin bo‘lishi kerak.
Harakat xizmati kompleksi deganda harakat ishtirokchilariga turli xizmatlarni taklif etadigan korxonalar joylashgan inshootlar majmui tushuniladi. Turli xizmat korxonalarining bitta kompleksga birlashishiga sabab, bir tomondan haydovchi va yo‘lovchilarning turli xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojini imkoni boricha to‘liq qanoatlantirish bo‘lsa, ikkinchi tomondan hududdan oqilona foydalanish, xizmat korxonalari uchun inshootlar qurilishiga sarflanadigan kapital samaradorligini oshirish bo‘ladi. Alohida korxonalarni bitta kompleksga birlashtirish ma’lum sharoitda ularning rentabelligini oshiradi.
Eng to‘liq ko‘rinishida xizmat kompleksi haydovchilar va yo‘lovchilarning dam olishi, ovqatlanishi, tunashi uchun mo‘ljallangan korxona va inshootlar bilan birga transport vositalarini yonilg‘i bilan ta’minlash, moylash, ularga texnik xizmat qilish inshootlarini ham o‘zi ichiga oladi.
Dam olish vaqtiga qarab qisqa va uzoq dam olish joylari bo‘ladi. 30 daqiqadan oshmaydigan dam olish qisqa dam olish deyiladi, lekin ba’zan qisqa dam olishga mo‘ljallangan joylar uzoqroq (1-2 soat) dam olish uchun ham ishlatiladi. Albatta, har qanday katta xizmat kompleksida haydovchilar va yo‘lovchilarning qisqa dam olishi uchun sharoit bo‘ladi. Lekin qisqa dam olishga ehtiyoj uzoq dam olishga ehtiyojga nisbatan ko‘proq bo‘ladi. Shuning uchun avtomobil yo‘llari yoqasida qisqa dam olishga mo‘ljallangan maxsus maydonchalar, manzara tomosha qilinadigan joylar quriladi. Bunday maydonchalar avtomobilchilarni jalb qiladi. Qisqa dam olish maydonchalarini joylashtirish va jihozlash katta e’tibor talab qilgani uchun ularni alohida ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Dam olish maskanlari, odatda, yaqin joyda joylashgan bo‘lishi kerak:
- tabiiy sharoitlarda suv omborlari (qirg‘oqbo‘yi polosalari bundan mustasno), bog‘lar, boshqa jozibali joylar;
- tarixiy va madaniyat yodgorliklari;
ommaviy tashrif va xizmat ko‘rsatish punktlari (oziq-ovqat stansiyalari, tuxtab turish joylar, yoqilg‘i quyish shoxobchalari, do‘konlari va boshqalar);
- yirik aholi punktlariga kirishlar;
- kelajakda mahalliy ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan turdagi sun’iy inshootlarning yagona turi.
Rejalashtirish yechimlariga muvofiq, dam olish joylari quyidagilarga bo‘linadi:
- qo‘shilish ("cho‘ntak") turdagi;
- asosiy yo‘ldan chiqib ketish. 3 m balandlikda va undan yuqori yo‘llarda avtomobil yo‘lidan o‘tayotganda qo‘shilish turdagi dam olish joylarini tashkil etishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Kichkina dam olish joylarida uchta asosiy hududni ajratish kerak:
- mashinalar to‘xtab turish joyi va manevr maydoni: avtomobil, yuk mashinalari va avtobuslar uchun alohida;
- dam olish maskani: skameykalar, pavilonlar yoki suxbat qurish joyi va boshqalar.
- Sanitariya zonasi: konteyner, chiqindixonasi, hojatxonasi.
Belorusiyada I va II sinf jihozlash darajasi bo‘yicha katta dam olish maydoni tavsiya etiladi. Rasm. 2.1, 2.2, 2.3.
2.1-rasm. II sinf katta dam olish maydoni, 20 avtomobil uchun mashinalar va 8 ta yuk avtomobillari (avtobuslar), alohida yashil maydonlardan ajratilgan yo‘l
1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar
2.2-rasm. II sinf sinf katta dam olish maydoni, 20 avtomobil uchun mashinalar va 8 ta yuk avtomobillari (avtobuslar), alohida yashil maydonlardan ajratilgan yo‘l
1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar
15 - hojatxonali (WC) yo‘l bo‘ylarining xizmat ko‘rsatish ob’ektlari zonasi
2.3-rasm. I sinf 31 ta avtomobil va 12 ta yuk mashinasi (avtobus) uchun otopark bilan yashil maydonli grunt uyumi bilan ajratilgan katta dam olish maydoni:
1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar 15 - hojatxonali (WC) yo‘l bo‘ylarining xizmat ko‘rsatish ob’ektlari zonasi
I sinf katta dam olish joylarida quyidagi maydonlar ajratilishi kerak:
- harakatlanish maydoni: sekinlashuv tasmasi, kirish, o‘tish yo‘li, manevr qilish, chiqish, tezlanish tasmasi;
-to‘xtash maydoni: avtomobillar, yuk mashinalari va avtobuslar uchun alohida
- xizmat ko‘rsatish maydoni: yo‘l tomonlari xizmat ko‘rsatish inshootlari (mehmonxona, yoqilg‘i stantsiyasi, do‘kon, kiosk, dush, va hokazo) va yurish joyi;
- jihozlash zonasi: dam olish maskani (skameykalar, bolalar maydonchasi, pavilon yoki gazebo va boshqalar); rekonstruksiya qilinadigan maydonlarni bir qator o‘tish yo‘llaridan ajratish uchun ajratish zonasi; Mashinalar joylarini ajratish uchun ajratiladigan orollar; piyoda yo‘llar va trotuarlar; sanitariya zonasi (konteyner, chiqindilar); boshqa joylar (yashil joylar va boshqalar).
II sinf katta dam olish joylarida xizmat ko‘rsatish maydoni mavjud bo‘lmasligi mumkin.
Bir yo‘nalishli yo‘llarning qatnov qismining kengligi 4,5 m, ikki tomonlama yo‘l - 6,0 m bo‘lishi kerak, egridagrilarda radiusiga qarab qatnov qismining kengligi oshirilishi kerak.
Har bir dam olish maskanida fizik imkoniyati cheklangan haydovchilar uchun kamida 3,5 m kengligi bo‘lgan 2 ta avtomobil maydoni ajratilishi kerak. Bunday joylarda jadvalli yo‘l belgisi bilan belgilanishi kerak. Diagonalli avtoturargohlar yashil maydonlardan soyalarni yaratish uchun bir necha ajratish orollari bilan ajralib turilishi kerak. Ajratuvchi orollaridagi yashil ekishning kengligi kamida 3 m bo‘lishi kerak.
Dam olish maydoni avtotransport maydonidan 10 metrdan kam bo‘lmagan masofada joylashishi kerak. Dam olish maskanining qoplamasi piyodalar harakati uchun qulay (monolit materiallar yoki yig‘ma plitalar) va toza bo‘lishi kerak.
Katta hududlar suv manbalari bilan jihozlanishi mumkin. Suv manbalari tabiiy yig‘ma devor, quvurlar, lotoklar, kichik havzalar yondoshuvlar bilan jihozlangan tabiiy (ariqcha, buloq) yoki maxsus tashkil etilgan (quduq, suv olish uskunalari) bo‘lishi mumkin.
Sanitariya maydoni asosiy yo‘l va dam olish maskani tomonida ko‘rsatilmasligi kerak, buning uchun axborot beruvchi belgilar-ko‘rsatkichlar o‘rnatilgan bo‘lishi kerak. Dam olish maydonidan sanitariya maydoniga qadar masofa kamida 25 m bo‘lishi kerak. Axlatdon avtmobil tuxtash joyi, xizmat ko‘rsatish va dam olish joylarida bo‘lishi zarur. Birinchi toifadagi yaxshi jihozlangan dam olish maskanlari hojatxonalar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak. Dam olish maskanlarida hojatxonalar sanitariya zonasida o‘rnatiladi.
Respublikaning avtomobil yo‘llarida yo‘l bo‘yida xizmat ko‘rsatishni rivojlantirish uchun umumiy sxema bo‘yicha hojatxonalarni boshqa dam olish joylariga joylashtirish mumkin.
Dam olish joylarini loyihalashda atrof-muhit muhofazasi va tabiiy drenaj tizimini o‘rnatish uchun chora-tadbirlar nazarda tutilishi kerak. Yon tomonlarda dam olish joylarini qurishda suv ob’ektlari hududida yomg‘ir kanalizatsiyasi va kichik suv tindirgich tashkil qilish kerak.
Tabiiy suv ob’ektlari yaqinidagi dam olish joylarini joylashtirganda, rezina, yog‘lar va h.k.larni tushishidan tashqari rejalashtirish va konstruktiv choralarni amalga oshirish kerak.
Dam olish maskanlari I -a, I -b va II toifadagi yo‘llardan kamida 10 m, III toifali yo‘llardan kamida 4 m masofada yashil daraxtlar ekilgan yoki tuproqli uyumlar bo‘lishi kerak.
Vaqtincha dam olish joylari, ularning tabiati va kattaligiga qarab, mehmonxonani, otel yoki kemping, shuningdek, ovqatlanish xonalarini o‘z ichiga olishi kerak. O‘z navbatida kafe, bufet, oshxonalar va restoranlar beriladi (2.4-rasm).
Xizmat komplekslarida transport vositalarini ta’mirlash uchun yoqilg‘i quyish shoxobchalari, xizmat ko‘rsatish stantsiyalari, texnik yordam punktlari, yuvish punktlari (odatda shaharlarga kirish joylarida) kiradi.
Xizmat komplekslarining juda muhim elementi avtomobilni vaqtinchalik yoki uzoq muddatli saqlash uchun joylardir.
Sayyohlik marshrutlarida, dam olish joylarida va yo‘lovchilar va haydovchilar uchun uzoq vaqt dam olishlari mumkin bo‘lgan (2 kundan ortiq) dam olish joylarida avtopansionlarni qurish zarur.
2.4-rasm. I sinf 31 ta avtomobil va 12 ta yuk mashinasi (avtobus) uchun otopark bilan yashil maydonli grunt uyumi bilan ajratilgan katta dam olish maydoni:
1 – sekinlanish polosasi; 2 - kirish; 3 – o‘tish; 4 - manevr qilish uchun yo‘l; 5 – chiqish joyi; 6 - tezlanish tasmasi; 7 - avtomobillarni to‘xtash zonalari; 8 - yuk mashinalari uchun to‘xtash zonasi; 9 - dam olish maskani; 10 - piyoda yurish hududi; 11 - yashil ekinlarni ajratish zonasi; 12 - ajratish orolchalari; 13 - piyoda yo‘llari; 14 - yashil maydonlar 15 - hojatxonali (WC) yo‘l bo‘ylarining xizmat ko‘rsatish ob’ektlari zonasi
Xizmat ko‘rsatish ob’ektlari va ularning komplekslari joylashuvi yo‘lning funksional ahamiyatiga, u yerda transpor vositalarining jadalligi va tarkibi va atrofdagi yerlarning tabiatiga bog‘liqdir. Komplekslarning strukturasi ko‘rsatilgan omillarga qarab farq qiladi, lekin ko‘p hollarda uni ifodalash mumkin.
Vengriyada avtomobil magistrallari uchun to‘rt xil xizmat komplekslari nazarda tutilgan, ularning joylashish chizmasi ishlab chiqilgan. A turdagisiga yirik kompleks kiradi, uning tarkibida AYQSh, TXS, restoran, bufet, do‘kon bo‘ladi. V turi AYQSh, kafe va do‘kondan iborat bo‘ladi. Bu ikkala kompleks o‘rtasida xizmat inshootlari qurilgan S dam olish maydonchalari, D avtomobil qo‘yish joylari va manzarali joylar bo‘ladi. Bu komplekslarning joylashishi 2.2-rasmda ko‘rsatilgan. Albatta, chizma sodda chizilgan. Hayotda xarakat xizmati komplekslari aholi punktlarining joylashishi, manzaraning xususiyatiga mos qilib joylashadi. Misol uchun, biz misol qilayotgan Vengriyadagi M-7 magistralning Budapeshtdan Balatondagi Izmardi shahri o‘rtasidagi 100 kilometrlik qismida V turdagi bitta kompleks (Budapeshtdan 82 km da), kafeli ikkita AYQSh (10 va 92 km da) va har 8-12 km da yo‘lning ikki tomonida dam olish maydonchalari bor.
Fransiyada harakat xizmati komplekslarining to‘rt xili mavjud:
40 avtomobilga mo‘ljallangan, sanitariya qurilmasi bo‘lgan to‘xtash maydonchasi. Bunday maydonchaning sahni taxminan 10 ming m2 bo‘ladi va yo‘l yoqasida joylashgan bo‘ladi;
sahni taxminan 20 ming m2 bo‘ladigan, yo‘ldan uzoqroqda joylashgan avtomobil qo‘yish joyi; avtomobil qo‘yish joyida 80 ta yengil va yuk avtomobiliga mo‘ljallangan alohida mashina qo‘yish joylari, sanitariya qurilmalari bo‘ladi;
200 ta yengil va yuk avtomobili joylashadigan alohida mashina qo‘yish joylari, AYQSh, oziq-ovqat mahsulotlari sotish punkti, sanitariya qurilmalaridan iborat bo‘ladigan oddiy xizmat stansiyasi; oddiy xizmat stansiyasining sahni taxminan 40 ming m2 bo‘ladi;
asosiy xizmat stansiyasida 400 ta yengil va yuk avtomobili joylashadigan alohida mashina qo‘yish joylari, o‘z-o‘ziga xizmat qilish oshxonasi, restoran, sayyohlik byurosi, estaliklar sotiladian punkt, mehmonxona bo‘ladi; asosiy xizmat stansiyasining sahni 80 ming m2 bo‘ladi.
Fransiya statistikasi ma’lumotlariga ko‘ra to‘xtash va mashina qo‘yish maydonchalaridan foydalanadigan soni ko‘p, og‘ir avtomobil haydovchilari esa shunday joylarda tunab qolishadi. Oddiy va asosiy xizmat stansiyalariga keluvchilar soni ularning joylashishiga bog‘liq bo‘ladi. Yo‘ldan o‘tadigan avtomobillarning 3 foizidan 7 foizigacha ularga yoqilg‘i quyish uchun kiradi, yo‘lovchilar va haydovchilarning 1,15 foizidan 8 foizigacha oshxona va restoranlarda ovqatlanish uchun to‘xtashadi. Asosiy xizmat markazlari orasidagi masofa 100 km, oddiylari o‘rtasidagi masofa 30-40 km, mashina qo‘yish maydonchalarining orasi 20 km va to‘xtash maydonchalarining orasi 10 km ni tashkil qiladi.
Avtomobil yo‘llari loyihasi tuzilganda uch xil xizmat komplekslari bo‘lishi tavsiya qilinadi:
I kompleks – dam olish maydonchasi, savdo punkti, transport vositalari egalari o‘z-o‘ziga texnik xizmat qiladigan inshootlar;
II kompleks – ovqatlanish korxonasi, savdo punkti, AYoQSh, texnik yordam punkti;
III kompleks – motel, ovqatlanish korxonasi, savdo punkti, AYoQSh, TXS.
2.5-rasm. I, II va III toifa xizmat komplekslarining yo‘lda joylashishi chizmasi: a - I va II toifa; b – III toifa; v - IV va V toifa.
Agar IV va V toifa yo‘llar yaqinida avtomobilchilar ko‘pchiligini jalb qiladigan tabiiy va tarixiy obidalar bo‘lsa ularda ham III tur komplekslarini qurish mumkin bo‘ladi. Xizmat komplekslarini joylashtirish masalasida yana quyidagi tavsiyalarga ham amal qilish lozim. I tur komplekslarini sayohlar va boshqa harakat ishtirokchilarining diqqatini tortadigan manzarali joylarda joylashtirish kerak. Bunday joylarga daryo, ko‘l, boshqa suv havzalari qirg‘og‘i, o‘rmondagi ochiq joylar, daraxtlar to‘p o‘sgan, tarixiy yodgorliklar bo‘ladigan, tabiiy diqqatga sazovor joylar kiradi. I tur xizmat kompleksi bilan unga yaqin aholi punkti o‘rtasidagi masofa kamida 1 km bo‘lishi kerak. II tur komplekslar aholi zich joylashgan, shaharlar orasidagi masofa kam bo‘ladigan yerlarda bo‘lishi kerak. Aholi yashamaydigan joylarda III tur komplekslarini qurish tavsiya qilinadi.
Avtomobil transporti bilan yuk va yo‘lovchilar tashishda avtomobil yo‘llari, boshqa transport turlariga boradigan yo‘llarning ahamiyati, ularning uzunligi, muhandislik inshootlarining murakkabligi va o‘ziga xosligi, qurilish va ta’mirlash ishlari hajmi oshib borayotgani, ularni saqlash zarurati yo‘ldagi harakat to‘xtovsiz bo‘lishini ta’minlaydigan alohida yo‘l xizmati tashkilotlarini tuzish ehtiyojini paydo qildi. Yo‘l xizmatining tashkiliy tuzilishi va tarkibi hudud, yo‘lning uzunligi va qabul qilingan avtomobil yo‘llarini boshqarish tizimiga bog‘liq bo‘ladi.
Avtomobil transporti xavfsiz, qulay va to‘xtovsiz harakatlanishi, yo‘llar, yo‘ldagi inshootlar soz bo‘lishi, ularning texnik darajasini saqlash va yaxshilash uchun yo‘l ekspluatatsiyasi xizmatlari tuziladi. Bunday xizmatning vazifasi avtomobil yo‘llarini, ulardagi muhandislik inshootlarin ta’minlash, saqlash bo‘ladi. Bu kompleksga shuningdek kapital, o‘rta va joriy ta’mirlash, saqlash, shu jumladan, qishki xizmat, yo‘llarni ko‘kalamlashtirish kiradi.
Xususan, «O‘zavtoyo‘l» DAK 01.01.2007 yildan avtomobil yo‘llarini ta’mirlash va saqlash tasnifini tasdiqlab, amalda qo‘llash uchun joriy qildi. Tasnifda ikki xil ish turi – ta’mirlash va saqlash ishlari ajratib ko‘rsatilgan. Ya’ni, ta’mirlash ishlariga deyarli barcha kapital va o‘rta ta’mirlash ishlari kiradi, saqlash ishlari esa joriy ta’mirlash va saqlash ishlaridan iborat bo‘ladi.
Tegishli yo‘l ishlari bevosita bajarilishini tashkil qilish uchun yo‘l xizmati bino va imoratlaridan iborat bo‘ladigan ishlab chiqarish komplekslari barpo qilinadi.
Tashkiliy tuzilishiga qarab yo‘l xizmati organlari tarkibiga yo‘l qurilishi, ta’mirlash va saqlash birlashmalari; (agar yo‘l ekspluatatsiya xizmati quyi tashkilotlarga bo‘lingan bo‘lsa) avtomobil yo‘llari boshqarmalari; yo‘l ta’mirlash va saqlash xizmatining asosiy va quyi bo‘linmalari, ko‘prik va o‘tish joylarini saqlash va qo‘riqlash xizmatlari kiradi.
Avtomobil yo‘llarining asosiy bo‘g‘inlari yo‘l ta’mirlash-qurilish boshqarmalari yoki uchastkalaridan iborat bo‘ladi. Quyi bo‘g‘inlar odatda yo‘l xizmati yoki maxsus ishlar bilan bevosita shug‘ullanadigan tashkilotlardan tuziladi, asosiy bo‘g‘inga kiradigan yo‘l ta’mirlash punktlarini o‘z ichiga oladi.
Ish sifatini oshirish, bajarilishini tezlashtirish va mexanizatsiyalash uchun yo‘l qurilishi, ta’mirlash va saqlash bilan shug‘ullanadigan ish bajarish uchastkalari tuziladi. Ish bajarish uchastkalari usta boshchilik qiladigan uchastkalariga bo‘linadi, ularning har birida alohida ixtisoslashgan zvenolar ishlaydi. Ish bajarish bilan shug‘ullanadigan, usta boshchiligidagi uchastkalar va zvenolarning soni ishning hajmi bilan turiga bog‘liq bo‘ladi.
Yo‘lni joriy ta’mirlash va saqlash bilan shug‘ullanadigan ish bajarish uchastkalari (yo‘lning uzunligiga qarab) bir nechta usta boshchilik qiladigan uchastkalardan iborat bo‘lishi mumkin. Usta boshchilik qiladigan uchastkalarda yo‘l poyi, yo‘lning qatnov qismi, sun’iy qurilmalar, yo‘l inshootlari, avtobus bekatlari, dam olish maydonchalarini joriy tamirlash, saqlash, ko‘kalamlashtirish, ishlab chiqarish va uy-joy binolarini ta’mirlashga ixtisoslashgan zvenolar bo‘ladi.
Odatda yo‘l ekspluatatsiya xizmati (YEX) asosiy va quyi zvenolarining ishlab chiqarish komplekslari avtomobil yo‘llariga yaqin joylashadi. Rejalash yechimi me’yorlariga ko‘ra YEX bitta maydonda joylashgan va turli hududlarda joylashgan turlarga bo‘linadi.
Vazifasi va texnologik talablarga ko‘ra har bitta YEX tarkibida ma’muriy, ishlab chiqarish, omborxona, yordamchi xo‘jalik, yashash va xo‘jalik zonalari bo‘lishi kerak. Keyinchalik kengayishini hisobga olib YEXning qo‘shimcha maydoni ham bo‘lishi mumkin. Yashash zonasi kompleksning boshqa zonalaridan ajralgan bo‘ladi.
Me’moriy qurilish yechimiga ko‘ra YEX bir yoki ikki qavatda joylashadi; ma’muriy, ishlab chiqarish va maishiy zonalar bitta korpusda bo‘lishi mumkin.
Komplekslar loyihasi tuzilganda quyidagi tavsiyalarga amal qilish kerak: YEX aholi punktlari ichida yoki uning chetida, bitta yoki bir-biriga yaqin maydonda, avtomobil yo‘llari uchun ajratilgan joyga yaqin joylashadi: muhandislik kommunikatsiyalari (elektr quvvati bilan ta’minlash, suv yo‘li, oqava quvurlari va hk) umumiy bo‘ladi, boshqa korxonalar bilan umumiy ishlatish imkoniyatlari hisobga olinadi; YEX hududida ishlaydiganlar va yashaydiganlarni ovqat, tibbiy xizmat va boshqa xizmatlar bilan ta’minlash zaruriyati hisobga olinadi.
Umumlashtirib olganda YEX zonalarida quyidagilar joylashadi:
ma’muriyat zonasi – idora binosi, oshxona (ovqatlanish xonasi), klub, maishiy xona, dam olish xonalari, tibbiy punkt, radio va telefon aloqasi mavjud bo‘lgan dispetcherlik xonasi, yo‘l laboratoriyasi va dahliz;
ishlab chiqarish zonasi – texnika ta’mirlanadigan sexlar bloki, avtomobillar, yo‘l texnikasi qo‘yiladigan yopiq va ochiq maydonlar, dam olish maydonchasi;
omborxona zonasi – ochiq va yopiq omborlar bloki, yoqilg‘i quyish punkti, o‘t o‘chirish maqsadidagi suv havzasi, gulxona bo‘lishi mumkin va hk.
yashash zonasi – ishchi-xizmatchilar doimiy tarkibining 50-100 foizini uy-joy bilan ta’minlash imkonini beradigan bir nechta uy joy, hovlida zarur bo‘ladigan inshootlar, uy atrofidagi maydonlar;
xo‘jalik zonasi – qozonxona (agar zarurat bo‘lsa), yoqilg‘i ombori, tozalash inshootlari, suv minorasi, axlat yig‘ish joyi, chiqindilarni yig‘ish va olib ketish maydonchasi, xo‘jalik inshootlari bloki (agar yordamchi xo‘jalik tuzilgan bo‘lsa), issiqxona xo‘jaligi va hk.
YEX yo‘lning xizmat qilinadigan qismiga, xizmat qilinadigan avtomobil yo‘li o‘rtasida yoki bo‘g‘iniga yaqin joylashadi.
YEX aholi punktlarida joylashtirilsa muhandislik kommunikatsiyalari va yashash zonasi xarajatlari kamayishi hisobiga qurilish xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi. Xizmat qilinadigan qism markaziga yaqin joylashganda transport xarajatlari kamayadi, xizmatni tashkil qilish tezlashadi, yo‘l yoqasidagi qo‘shimcha texnologik maydonlar soni kamayadi, zarur bo‘lganda transport o‘tishiga xalaqit beradigan holatlarni yo‘qotish, zarur xizmatlarni bajarish tezlashadi. Yo‘ldan foydalanish xizmati asosiy va quyi bo‘g‘in komplekslarini joylashtirganda me’yoriy talablarga amal qilish kerak.
Bundan tashqari yo‘lga yaqin joyda muzlashga qarshi ashyolar – kimyoviy reagentlar, sirg‘alishni kamaytiradigan vositalar ombor va bazalarini ham joylashtirish mumkin. Ular orasidagi masofa I toifa yo‘llarda 20 km, boshqa toifa yo‘llarda esa 40-50 km bo‘ladi.
YEX hududini obodonlashtirishga e’tibor ko‘proq bo‘lishi kerak. Ichki yo‘llar, avtomobil keladigan yo‘llarning qoplamasi kapital mukammal, yo‘l belgilari qo‘yilgan, chiziqlar bilan belgilangan bo‘lishi kerak. Yo‘l xizmati komplekslari, bino va inshootlari loyihasi vazifaga muvofiq, yo‘l ta’mirlash va saqlash xizmatining tarkibi hisobga olinib, yo‘l xo‘jaligi bilan birga tuziladi.
Yo‘l xizmati kompleksi bino va inshootlari loyihasi tuzilganda, obodonlashtirilganda, tarkibi belgilanganda va ta’mirlanganda ular avtotransport harakatining tezligi va xavfsizligiga ta’sir qilishi, yo‘ldagi manzara va me’morchilikni belgilashini hisobga olish kerak.
Xulosa
Tabiiy landshaft qadimdan kuchli fizik va psixik sog‘lomlashtirish va estetik yaxshi ta’sir qiluvchi omil deb hisoblanib kelgan. Ammo faqat bizning vaqtga kelib tabiiy landshaft yuzaki ko‘rinmasdan, yashash muhitining muxim komponenti sifatida, ekologik muvozanatni muxim bo‘lagi deb ko‘rilmoqda. Tabiiy muhitda arxitektura- landshaftni tashkillashtirishda birinchi jixat – uni bevosita saqlashdir. Arxitektura- landshaftni tashkillashtirishda biz landshaft loyihalash jixatlaridan foydalanamiz. Demak yo‘l avtotransportni o‘tkazish uchun texnologik inshoot sifatida rejada, bo‘ylama va ko‘ndalang kesimda ma’lum o‘lchamlarga ega bo‘lishi, tabiiy landshaftga moslashishi kerak, yo‘lni landshaft bilan uni tashqi ko‘rinishi bo‘yicha atrof muhit bilan uyg‘unlashuvi kerak bo‘ladi. Hozirgi zamon landshaft loyihalashning nazariyasi, avtomobil yo‘llari trassasini tanlashga, landshaft shakliga bog‘liq ravishda nozik yondashadi. Yo‘l muhitini tashkil qilishda landshaft loyihalashni usullaridan foydalanib, tabiyatni saqlash va uni o‘rganish jihatlarini tushunib yetamiz. Shuningdek xar bir tabiiy yoki urbanlashgan landshaft o‘zining landshaft masshtabiga ega ekanligini unutmaslik kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.O’tilgan ma’ruza matnlari.
2.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkam asining 2013-yil 13-avgustda
tasdiqlangan 223-so n li «0‘zbekiston Respublikasida landshaft dizaynini
rivojlantirish Dasturini tasdiqlash to‘g‘risida»gi Qarori. — T.: 2013.
3. Adilova L.A. Landshaft arxitekturasi. O‘quv qo’llanma. - T.: 2009.
|
