Qattiq moddalarni eritish va ekstraksiyalash

Download 1,41 Mb. Pdf ko'rish
bet	3/51
Sana	06.01.2024
Hajmi	1,41 Mb.
	#131018

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 51

Bog'liq
1-Maruza

Qattiq moddalarni eritish va ekstraksiyalash. Qattiq fazaning suyuqlikka (erituvchiga)
eritish jarayoni deb ataladi. Qattiq g’ovaksimon materiallar tarkibidan bir yoki bir necha
komponentlarni tanlab ta`sir qiluvchi erituvchi yordamida ajratib olish jarayoni ekstraksiyalash
deyiladi. Agar eritish jarayonida qattiq faza to’la suyuq fazaga ochsha, ekstraksiyalash paytida
esa qattiq faza amaliy jihatdan o’zgarmay qoladi, faqat uning tarkibidagi tegishli komponent
suyuq fazaga o’tadi. Ekstraksiya jarayoni qattiq materiallar tarkibidagi muhim yoki zaharli
komponentlarni ajratib olish uchun qo’llaniladi.
Kristallanish. Suyuq eritmalar tarkibidagi qattiq fazani kristallar holatida ajratish
jarayoni kristallanish deb yuritiladi. Bu jarayon eritmalarni o’ta tochyintirish yoki o’ta sovitish
natijasida sodir bo’ladi. Kristallanish paytida modda suyuq fazadan qattiq fazaga o’tadi.
Kristallanish jarayonidan odatda o’ta toza moddalar olish maqsadida foydalaniladi.
Membranali jarayonlar. Aralashma komponentlarini yarim o’tkazuvchan tochsiqlar
(membranalar) yordamida tanlab ajratib olish yoki ularni quyuqlashtirish membranali
jarayonlar deb yuritiladi. Bunday jarayonda modda (yoki moddalar) bir fazadan ikkinchi fazaga
ularni ajratib turgan membrana orqali o’tadi. Membranali jarayonlar gaz yoki suyuq
aralashmalarni ajratish, oqova suvlar va gazsimon chiqindilarni tozalash uchun qo’llaniladi.
Moddalarni o’tkazish murakkab jarayon bo’lib, bir yoki bir necha komponentni bir fazadan
ikkinchi fazaga fazalarni ajratuvchi yuza orqali ochtishini belgilaydi. Moddalarni bir faza ichida
tarqalishi moddalarning berilishi deb yuritiladi. Moddalarning berilish tezligi koeffitsient orqali
ifodalanadi. Moddalarni bir fazadan ikkinchi fazaga o’tkazish jarayonining tezligi esa
koeffitsient bilan belgilanadi.
Molekulyar diffo’ziya
Faza ichida moddaning tarqalishi, umuman olganda, molekulyar diffo’ziya bilan (agar
muhit qo’zg`almas bo’lsa) yoki bir yo’la molekulyar va turbulent diffo’ziyalar yordamida (agar
muhit harakatchan bo’lsa) yo’z beradi.
Molekula, atom, ion va kolloid zarrachalarning tartibsiz issiqlik harakati ta`sirida
moddaning tarqalishi molekulyar diffo’ziya deb ataladi. Qo’zg`almas muhitda, laminar oqimda
va turbulent oqimning fazalarni ajratuvchi yuza yaqinidagi chegara qatlamida modda molekulyar
diffo’ziya yordamida tarqaladi. Molekulyar diffo’ziya Fikning birinchi qonuni bilan ifodalanadi.
Bu qonunga ko’ra, elementar yuza dF dan ma’lum vaqt

d davomida tarqalgan moddaning
massasi dM uning konsentratsiyasi gradiyenti
dn
dC
ga tochg`ri proporsionaldir:
dn
dC
DdFd
dM



(24.5)
yoki
dn
dC
DF
M



(24.6)
(24.6) ifodaga asosan, yuza birligidan (F= 1) vaqt birligi ichida (

= 1) moddaning molekulyar
diffo’ziya bilan tarqalishi moddaning solishtirma oqimi (yoki molekulyar diffo’ziyaning tezligi)
deb ataladi:
dn
dC
D
F
M
q
M




(24.7)
Tenglamaning ochng tomonidagi minus ishora molekulyar diffo’ziyaning tarqaluvchi
komponent konsentratsiyasining kamayishi tomonga qarab borishini ko’rsatadi. Tenglamadagi
proporsionallik koeffitsienti D molekulyar diffo’ziya koeffitsienti yoki diffo’ziya koeffitsienti
deb ataladi. (24.6) tenglamaga asosan diffo’ziya koeffitsientining o’lchov birligini aniqlaymiz:

 









F
dC
dn
M
D
Diffo’ziya koeffitsienti yuza birligidan vaqt birligi ichida, konsentratsiyasi gradiyenti birga
teng bo’lganda, tarqalgan moddaning massasini bildiradi. Molekulyar diffo’ziya koeffisienti fizik
o’zgarmas kattalik bo’lib, moddaning diffo’ziya yo’li bilan qo’zg`almas muhitga kirish
qobiliyatini belgilaydi. Diffo’ziya koeffitsientining qiymati jarayonning gidrodinamik shart-
sharoitlariga bog`liq emas.
Diffo’ziya koeffitsienti tarqaluvchi modda va muhitning xossalariga, harorat va bosimga
bog`liq. Odatda diffo’ziya koeffitsienti haroratning ortishi va bosimning kamayishi (gazlar
uchun) bilan ko’payadi. Har bir aniq sharoit uchun D ning qiymati tajriba yo’li bilan yoki
tegishli tenglamalar yordamida aniqlanadi. Ko’pchilik moddalar uchun D ning qiymati maxsus
adabiyotlarda berilgan bo’ladi.
24.1-jadvalda normal sharoitdagi ayrim gazlarning havodagi diffo’ziya koeffitsientlarining
qiymatlari keltirilgan.
24.1-jadval
Ayrum gazlarning havodagi diffo’ziya koeffitsientlari
Gazlar
Diffo’ziya
koefitsientnti
D-lO^m^s
Gazlar
Diffo’ziya
koeffitsienti D •
10
6
, rnS/s
Kislorod
17,8
Ammiak
17,0
Azot
13,2
Suv bug`i
21,9
Vodorod
61,1
Metil spirti
13,3
Uglerod (LI) oksidi
13,8
Etil spirti
10,2
Oltingugurt (LI) oksidi
10,3
Oltingugurt angidridi
9,4
Ayrim moddalarning 20°C haroratda suvdagi diffo’ziya koeffitsientlarining taxminiy
qiymatlari 24.2-jadvalda berilgan
24.2-jadval
AYRIM MODDALARNING SUVDAGI DIFFO’ZIYA KOEFFITSIENTLARI
Modda
Diffo’ziya
koeffitsienti fl-
lO^mVs
Modda
Diffo’ziya
koeffitsienti
2)-10
9
, n^/s
Azot
1,9
Sirka
kislotasi
0,9
Ammiak
1,8
Xlor
1,6
Vodorod
5,3
Vodorod
xlorid
2,6
Glukoza
0,6
Natriy xlorid
2,3
Uglcrod (LI)
oksidi
1,8
Kislorod
2,1
Saxaroza
0,4

Download 1,41 Mb.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 51

Download 1,41 Mb.

Pdf ko'rish