2. Dars ta'limida rivojlantirish texnologiyasi
"Rivojlantiruvchi ta'lim" atamasi V.V.Davidov tomonidan pedagogik
nazariya va amaliyotga kiritilgan. Rivojlantiruvchi ta'lim tushuntirish-illyustrativ
usul o'rnini bosadigan yangi, faol va faol o'qitish usuli sifatida tushuniladi. Ya'ni, bu
xotira ekspluatatsiyasiga emas, balki fikrlash mexanizmlarini shakllantirishga
asoslangan. O`quvchilar bilimlar assimilyatsiya qilinadigan va boshqariladigan
fikrlash operatsiyalarini o'zlashtirishi kerak.
Rivojlantiruvchi ta'lim - bu o'qitish, uning mazmuni, usullari va shakllari
bola rivojlanish qonuniyatlariga asoslanadi. Bolaning ta'lim olishdagi pozitsiyasi:
bola atrof-muhit bilan o'zaro aloqada bo'lgan mustaqil sub'ektdir. Ushbu o'zaro
faoliyat faoliyatning barcha bosqichlarini o'z ichiga oladi: maqsadlarni belgilash,
rejalashtirish va tashkil etish, maqsadlarni amalga oshirish va natijalar tahlili.
Shunday qilib, talaba pedagogik ta'sir ob'ektidan bilish faoliyati sub'ektiga
aylanadi. Ta'lim jarayoni shunday tuzilganki, uning davomida o`quvchi butun
bilim siklini go'yo "boshdan kechirdi", uni empiric va nazariy bilimlar birligida
o'zlashtirdi.
Rivojlantiruvchi ta'lim tamoyillari
- Boshlang'ich ta'limda nazariy bilimlarning etakchi roli printsipi.
- O'qitishning yuqori darajadagi qiyinchilik printsipi.
- Tez sur'atlarda o'rganish printsipi.
- O`quvchilarning o'quv jarayoni to'g'risida xabardorligi printsipi
- Barcha o`quvchilarni har tomonlama rivojlantirish bo'yicha maqsadga muvofiq
va tizimli ishlash printsipi.
Ta'lim jarayoni ishtirokchilari o'rtasidagi munosabatlar. O`quvchi -
o'qituvchi: sheriklik, o`zaro hamkorlik. O`quvchi - o`quvchi: kollektiv va
tarqatuvchi faoliyat, buning uchun zaruriy shart-sharoit dialogdir. L.V.Zankovning
ta'limni rivojlantirish tizimi. Metodning xususiyatlari. O'quv faoliyatining asosiy
motivatsiyasi kognitiv qiziqishdir. Uyg'unlashtirish g'oyasi metodikada ratsional va
hissiy, faktlar va umumlashtirishlar, jamoaviy va individual, axborot va
muammoli, tushuntirish va izlash usullarini birlashtirishni talab qiladi. Metodika
o'quvchini turli tadbirlarga jalb qilishni, o'qitishda tasavvur, fikrlash, xotirani,
nutqni boyitishga qaratilgan didaktik o'yinlardan, munozaralardan, o'qitish
usullaridan foydalanishni o'z ichiga oladi
7
.
Dars uchun majburiy talablar.
1)maqsadlar nafaqat bilim, ko`nikma va malaka balki shaxsning boshqa
xususiyatlarini rivojlantirishga ham bo'ysunadi;
2) sinfdagi bolalarning mustaqil fikrlash faoliyatiga asoslangan polilog;
3) o'qituvchi va o`quvchi o'rtasidagi hamkorlik;
4) o'quvchilarning bilim faolligini namoyon qilish uchun darsda sharoit yaratish.
Darsning xususiyatlari:
1. Darsning egiluvchan tuzilishi.
2. Idrok kursi -"shogirdlardan".
3. O`quvchi faoliyatining o'zgaruvchan xususiyati: kuzatish, taqqoslash,
guruhlash, tasniflash, xulosa chiqarish. Demak, vazifalarning mohiyati boshqacha:
etishmayotgan harflarni yozish va kiritish, muammoni hal qilish emas, balki ularni
aqliy harakatlarga, ularni rejalashtirishga uyg'otish.
4. O`quvchilarning mustaqil faoliyatining intensivligi va emotsionalligi, bu
topshiriqni kutilmaganligi, tadqiqot pozitsiyasi va ijodkorligi, o'qituvchidan
yordam va rag'batlantirishning ta'siri bilan ta'minlanadi.
5. O'qituvchi rahbarligidagi kollektiv qidiruv talabalarning mustaqil fikrini
uyg'otadigan savollar, uyga dastlabki topshiriqlar bilan ta'minlanadi.
6. Darsda kommunikatsion vaziyatlarni yaratish, har bir o'quvchiga
tashabbuskorlik, mustaqillik, ishlash usullarida tanlab olish imkoniyatini berish,
o'quvchining tabiiy o'zini namoyon qilishi uchun sharoit yaratish.
Bolaning rivojlanishini kuzatish. Bolaning umumiy rivojlanish darajasini
aniqlash va kuzatib borish uchun L.V.Zankov quyidagi ko'rsatkichlarni taklif qildi:
a) kuzatish; b) mavhum fikrlash - tahlil, sintez, mavhumlashtirish, umumlashtirish;
v) amaliy harakatlar - moddiy ob'ektni yaratish qobiliyati.
7
Umumiy pedagogika. 2- qism. O.Musurmanova va boshqalar tahriri ostida–T.: 8. O‘zkitobsavdo nashriyoti. -2020
y. 298 bet.
Kichik yoshdagi o'quvchilar ta’limi - alohida bilimlar tizimi emas, balki
dunyo to‘g‘risidagi, jamiyat va insonning undagi o‘mi to‘g‘risidagi
umumlashtirilgan, yaxlit tasavvurdir. 0 ‘qitish natijasida bolada o‘ziga xos
dunyoqarash, qurilma sxemasi tarkib topishi kerak. Bu sxemada aniq fan bo‘limlari
muayyan o‘ringa ega bo‘ladi. Olimlar va uslubchilaming ko‘p yillik tadqiqot ishlari
kichik yoshdagi maktab o'quvchilarining xarakteri hamda fikrlash va bilish
imkoniyatlari xususidagi eskirgan qarashlami bartaraf etishga yordam berdi.
Kichik yoshdagi o‘quvchilaming tartibli fikrlash qobiliyatlari ilgari
o‘ylanganidan ancha yuqori ekan. Bu boshlang‘ich ta’lim mazmunini ko‘zda
tutishga, kichik yoshdagi o‘quvchilami o‘qitish jarayonida nazariy bilimlar rolini
oshirishga, o‘qitish vazifalarini tushunishga yordam beradi. Faqat bilim va malakani
puxta o‘zlashtirishni ko‘zda tutish kishilami qoniqtirmay qo'ydi. Endi о
‘quvchilaming ruhiy va jismoniy quvvatlarini oshirish, ulami umumiy kamolotini
ta’minlash zaruriyati paydo bo‘ldi.
Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari nazariy bilimlarining kuchayishi,
ulaming aqliy faoliyati, mantiqiy fikrlashining rivojlanishi o‘qitishning rivojlantirish
prinsipiga asoslangan. Pedagogika o'zining butun taraqqiyoti davrida o'qitishning
yanada mukammalroq va yanada samaraliroq usullari yoki tizimini izlash bilan
rivojlanib bordi. Maktabda 0‘qitishning sifatsiz ekanligi va ta’limning barcha
bo‘g‘inlarida mutaxassislaming past darajada kasb tayyorgarligi muammosini hal
eta oladigan usullarni izlab topishni asosiy vazifa qilib qo‘ydi. Programmalashgan
va muammoli (problemali) ta’limni birinchi o‘ringa chiqarish, aqliy harakatlar yoki
ish o‘yinlarini bosqichli shakllantirish nazariyasi asosida muayyan tizim hosil qilish
pedagogic missiyaning eng mashhur bo'lgan rivojlanish bosqichlaridir.
Asosiy talab shuki, ta’lim jarayoni hamisha tugallangan bo’lishi zarur.
O‘qitishning boshlanq'ich davrida (1-4 sinfda) ta’lim mazmuni o‘quvchilar
tomonidan umumiy qonuniyatlarga binoan o‘zlashtiriladi: idrok - tushunish
(anglash) - qabul qilish (reproduktiv faoliyatda - yodda tutish) - yangi sharoitlarda
foydalanish. Rivojlantiruvchi ta’lim sharoitida idrok etishning o‘ziga xos tomoni
o'quvchining o'zlashtirilmagan sohani (muammoni) - tenglashtirish, taqqoslash,
qonuniyatlami aniqlash, qo‘yilgan muammolami hal etishning turli yo‘llarini izlash,
tanlangan o'quvchi uchun optimal bo'lgan usulni amaliy tarzda o'zlashtirishdagi faol
faoliyat paytidagi o'quvchining subyektiv holati hisoblanadi vanihoyat, faoliyat
natijasi sifatida o‘quvchi axborotni o'zlashtiribgina qolmay, ijtimoy izlanishga va
natijalardan qoniqishga aloqadorlik hissini sezadi, anglaydi. Axborotni tushunishni
uch bosqichga bo‘lish mumkin, ular bolaga kelajakdagi bilimida yaxlit mazmuniy
tayanch bo'lib hisoblanadi.
Butunlik va qismlarning nisbatan degan falsafiy tushunchaning asosiy
g‘oyasi. Matematikada qo'shish qoidasining aniq ma’nosi birinchi sinf bolalariga
noaniq, intuitiv tushunish asosida beriladi: qo‘shish - bu hammasini birga yig‘ ish,
qismlami yaxlit qilib yig‘ish.
Birinchi sinfda bunday nisbatni tushunish asosida sonlar tarkibini,
shuningdek, umumlashgan modelga qo‘shuv harakati qonunlarini, qo‘shishning va
ayiruvning noma’lum komponentlarini toppish qoidalarini (shu jumladan,
tenglamalami yechishda ham) vazifa – sxema modeliga asoslanib, qo'shuv va
ayiruvga oid oddiy masalalami yechishni ham ko‘rib chiqish mumkin.
B+MkK К - aylana (butun) - aylantirib chiz.
M+BkK В - katta (qism) - tagiga chiz.
K-MkB M - kichik (qism) - tagiga chiz.
O‘qituvchi o‘z-o‘zidan ravshan ko‘rinib turuvchi, joylashtirilgan qonun
ma’nosini tushuntirishi shartmi? Qo‘shilayotgan, ayrilayotgan narsani topish
qoidasini tushuntirish kerakmi? Agar tushunarli bo‘lsa, qismni izlash nima uchun
kerak? Kichrayayotganni topish qoidasini yodda saqlash kerakmi, ravshan bo‘lsa,
butunni izlab nima qiladi?
Metodik tavsiyanomalarda bular ilgari ifodalangan. Unga, asosan, birinchi
sinf o'quvchilari osonlik bilan tenglamalami (butun va qismni topish asosida) yecha
oladilar, muntazam ravishda komponentlar nomini va ulami topishni o'zlashtiradilar.
Boshqa holda, sonlar bilan ishlashda yo birdaniga butun son bilan yoki qismlar
bo'yicha (sonni qo'shish, ayirish, ko'paytirish, bo'lish) bajarish mumkin. Zero,
ko'pgina amallarda harakat prinsipi umumiydir.
60-2 60 : 2 16-6 60 : 5 1205
90-3 90 : 3 23-3 54 : 3 12 butun, 5 birlik
200-4 200 : 4 18-4 92 : 4 1 ming, 8 birlikni darhol ко'paytiramiz, son summasi bilan
almashtiramiz, bo'lamiz -> (ko'paytiramiz, bo'lamiz) -> qismlar bo'yicha.
Kengroq olib qaralsa, ushbu «butun» va «qism» kategoriyalaridan
o'qituvchilar boshlang'ich ta’limning barcha fanlarida foydalanishlarini ko'ramiz.
Masalan, nutq (butun) gaplardan (qismlardan) tashkil topadi; gap (butun) so'zlardan
(qism) tarkib topadi va hokazo. Har qanday matnni qismlarga bo'lish mumkin. Biz
atrof-olamdagi hodisalar bilan tanishganda ham butun va qism turdosh nisbatini
o'rganamiz.
Butun va uning tarkibiy qismlari degan umumiy mohiyatni aniqlash
atrofimizda ko'rilgan bir qator hodisalarda atrof-olamdagi bir qator kuzatilgan
hodisalarda butun va uning tarkibiy qismlari degan umumiy mohiyatni aniqlash
bolaga olam muayyan bir umumiy qonun asosida qurilgan, degan tushunchani
beradi. Falsafaning qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuniyatining paydo
| 