1. Inso n muvozanati holatining qonuni, ya’ni kishining o‘z fikrlari, his-
tuyg‘ulari va axloqini muvofiqlashtirishga tabiiy intilishi.
Bu qoidani biz L.Festingeming sognitiv (bilish) dissonansi nazariyasi bilan
tasdiqlashimiz mumkin. Uning mohiyati shundaki, insondagi ijobiy his-tuyg‘ular
uning kutganlari tasdiqlangan taqdirda vujudga keladi, kognitiv (bilish) tasavvurlari,
ya’ni qachonki faoliyatning aniq natijalari belgilangan natijaga muvofiq kelsagin.a,
mos tushgandagina amalga oshadi. Salbiy his-tuyg‘ular faoliyatning kutilgan va
haqiqiy natijalari orasida tafovut yoki dissonans yuz bersa, salbiy his-tuyg‘ular
yuzaga keladi va kuchayadi.
Kognitiv dissonans holati, odatda, subyektiv tarzda inson tomonidan
diskomfort (noqulay) kabi o ‘tkaziladi va u iloji boricha tez o‘tib ketishi mumkin;
kognitiv natijalar va rejalami ulami aniq olingan natijalarga muvofiq keladigan qilib
o‘zgartirish kerak yoki avvalgi kutilgan natijaga muvofiq keladigan yangi natijani
olishga harakat qilish lozim. Birinchi holatda rivojlanish ro‘y beradi, ikkinchi
holatda esa rivojlanish bo‘lmaydi. Shuning uchun rivojlantirish usulining tuzilishida
o‘quvchini muvozanat holatidan ≪chiqarishga≫ yordam beradigan komponent
bo'lishi zarur.
2. Insonning fikr-maqsadi - uning ongli ishlari va axloqining
harakatlantiruvchi kuchidir.
5
"Ilk qadam" Maktabgacha ta'lim muassasasining Davlat o'quv dasturi. //Mualliflar: I.V. Grosheva, L.G.Evstafeva,
D.T.Maxmudova, SH.B.Nabixanova, S.V.Pak, G.E.Djanpeisova.- Toshkent, 2018.-59 b.
≪Fikrlar dunyoni boshqaradi≫, - degan edi Platon. Rivojlantirish usulining
mohiyati bolaning o ‘z xulq- atvoriga nisbatan uning fikr-maqsadi ijobiy rivojini
ta’minlashdan iboratdir.
Birinchi bosqich - fikr-maqsadning dastlabki, birlamchi shakllanishidir. U
uchta palladan iborat bo'ladi:
1.O‘qituvchining nutqi ta’siri ostida o ‘quvchi his-hayajonlarining paydo
bo'lishi (tashqi qo 'zg ‘atgich istalgan belgi tizimidan kelishi mumkin).
2.His-hayajonlar ichki nutqning noaniq mazmunga ega bo‘lgan birlamchi
fikrlar: bilish yoki xulq-atvor predmeti to‘g‘risida umumiy tasavvurlargina paydo
bo'lishiga yordam beradi.
3.Tashqi nutqda, ya’ni boshqalar uchun boMgan nutqda so‘zlar yordamida
yoki biron-bir belgi sistemasi: mimika, qo‘l harakati, musiqa, raqs yordamida
birlamchi nutq mustahkamlanadi.
Dars uchun bu o‘quvchining tashqi nutqidir. Bu paytda ichki fikr tashqi nutq
ta’sirida takomillashadi. Tabiiyki, ushbu tashqi nutq o‘qituvchining nutqiga nisbatan
tuzilishi jihatidan ham, mazmun jihatidan ham mukammal bo‘lmaydi. Mavjud
qiyinchilik shundaki, o‘quv yoki tarbiyaviymashg‘ulotda har bir o'quvchida flkmi
ichidan tashqariga chiqarishga erishishdir. Bu qiyinchilikni oddiy maktabda tavsiya
etilayotgan texnologiyadan foydalanib, bartaraf etish mumkin.
Ikkinchi bosqich - kognitiv dissonans vaziyatini paydo qilishdir. Buning
uchun o'quvchilaming tuzilishi va mazmuni jihatidan har xil tashqi nutq
musobaqasini tashkil etish lozim bo'ladi. Bu esa rivojlanishi nisbatan past darajada
bo'lgan o'quvchilaming ichki nutqini qayta qurishga turtki bo'ladi. Boshqacha
aytganda, vujudga kelgan discomfort ta’siri ostida beixtiyor ichki nutq qayta
qurilishi yanada yuqori darajaga ko'tariladi.
Uchinchi bosqich - fikming yanada teranlashuviga va o'quvchining eng yaxshi
muvaffaqiyatdan qoniqishiga erishish (muvozanat mushohadaning fikrlashning eng
yuqori darajasida vujudga keladi).
Bu quyidagilar orqali amalga oshadi.
1.Ichki fikmi tashqi nutqqa ko'chirish (dialog shaklida suhbatlashish) yoki monolog
shaklidagi yozma nutq.
2.Murakkab fikrni tashqi nutqdan ichki nutqqa o'tkazish. Rivojlantiruvchi usul
texnologiyasi har bir o'quvchida o'quv-tarbiya jarayonining barcha shakllarida
darsmi yoki tarbiya soatida bo'lsin. Aqliy jarayonlar kechishini ta’minlaydi. Shu
ma’noda adaptiv maktab ma’quldir.
Rivojlantiruvchi usul tuzilishini kо'rib chiqamiz. Usul maqsadi bolani har bir
mashg'ulotda
aqliy
jihatdan
rivojlantirishdan
iboratdir.Usulning
barcha
komponentlari mazkur maqsadni amalga oshirishga qaratiladi.
Birinchi komponent - ijtimoiy ta’simi qo'llash, ya’ni jarayonning
ishtirokchilari (o'qituvchi va o'quvchilar) o'rtasida turli belgilar tizimi yordamida
kommunikativ aloqalar o'rnatish bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy ta’sir hamisha
munosabatlaming dialog shaklida ro'y beradi. U aqliy faoliyatda yuqorida qayd
etilgan o'zgarishlarga nisbatan tashqi qo'zg'atuvchi vazifasini o'taydi.
Ikkinchi komponent - ijtimoiy ta’sirga konflikt (ziddiyat) kiritish. Kontlikt -
bilish yoki xulq-atvor predmetiga turli qarashlaming to'qnashuvi bo'lib, diskomfort
(noqulaylik) hissining paydo bo'lishi, bilim, hodisalar, voqealar, xulq-atvorga
nisbatan boshqa nuqtayi nazarga duch kelganda paydo bo'ladigan o'z-o'zidan
qoniqmaslikdir. Konfliktning asosiy bclgisi o'quvchi fikrlarining muvozanat
holatidan chiqishidir. Konflikt vujudga keladigan qoniqmaslik tashvishlarini keltirib
chiqaradi va bu holatda o'quvchida ichki ixtiyorsiz aqliy jarayon yuz beradi. Biroq
amaliyotdan ma’lumki, o ‘quvchilaming 30 foizga yaqini dars jarayonida aqliy
faoliyatga kirishmaydi. Shu sababli motivlashtirish vositasida buni qo‘zg‘atish
lozim bo‘ladi.
Uchinchi
komponent
ta’lim
jarayonida
0‘quvchi
faoliyatini
motivlashtirishdir. Amalda motivlashtirishga turli usul va vositalar orqali erishiladi.
0 ‘qituvchi o ‘z o'quvchisini faol hayotga va o‘z shaxsini namoyon qilish jarayoniga
kiritib, ularning har birini beixtiyor faol aqliy jarayonga tayyorlaydi va shu yo‘l bilan
o‘quv mashg‘uloti qo‘ygan maqsadning amalga oshishiga erishadi.
To'rtinchi komponent - o‘zaro ta’sir ishtirokchilarini joylashtirish bilan
izohlanadi. Bu xususdagi tajriba tadqiqotlari quyidagi xulosalarni chiqarishga
yordam beradi: agar ijtimoiy ta’sir guruhiga rivojlanish darajasi turlicha bo'lgan
bolalar kirsa va ayni choqda tafovut bir-biridan faqat bir bosqichga farq qilsa, bu
holat rivojlanishi past darajadagi bolalaming o‘sishiga yordam beradi. Bunda yuqori
darajada o'zlashtiradigan bolalar iftixor hisobiga, past saviyada o‘zlashtiradiganlar
esa o ‘zini bilimga safarbar qilish orqali muvaffaqiyatga erishadilar. Mashg'ulot
paytida o'quvchilami joy-joyiga qo'yish ular faoliyatiga bog'liqdir. Mustaqil va juft
bo'lib ishlash uchun bolalarni an’anaviy stol atrofida to'plash maqsadga muvofiqdir.
Guruhlarda ishlash uchun aqliy shturm usuli bilan yoki o'zaro nazorat qilish
muammosini hal etish paytida bolalami bir-biriga qarama-qarshi qilib tashkil qilgan
ma’qul. Va nihoyat, sifatli frontal ishlami tashkil qilganda o'quvchilami yarim
aylana stol atrofida o'tqaziladi
6
.
Olimlar va amaliyotchi-pedagoglar o'zaro ta’sir ishtirokchilari soniga nisbatan
bir to'xtamga kelmaganlar. Bizning tavsiyamizga ko'ra, boshlang'ich maktabda
o'quvchilar soni 2 tadan 4 tagacha bo'lishi mumkin. Biroq umumiy tavsiyalami
hisobga oladigan o'qituvchilar boshqa variantlami ham tanlash huquqiga egadirlar.
Beshinchi komponent - darsning har bir bosqichi refleksiyalanishga daxldor.
]Bu o'quvchilaming o'z-o'zini tahlil qilish asosidagi aqliy faoliyatini va uning
natijalarini baholashdir. Buning uchun darsda o'quvchilar fikrining qurilishi va
mazmunidagi o'zgarishlami ilg'ab olish maqsadida o'qituvchi savoliga ulaming
javobi shaklidagi og'zaki usullari ishlatiladi. Bu usulni universal deb hisoblash
mumkin. Chunki ubir tomondan, butun ta ’lim jarayonini - tarbiya, o'qitish va rivoj
lantirishni qamrab oladi va rivojlantirishni organik bir butun holga olib keladi,
boshqa tomondan esa ijtimoiy kognitiv metodika va texnologiyani vujudga keltiradi.
Bolaning 6 -7 yoshidan keyingi kognitiv rivojlanishi ijtimoiy jarayonlardan
ajralmaydi. Kognitiv (bilish) va ijtimoiy (xulq-atvoriy) rivojlanishlar aloqasi oddiy
mexanik aloqaga nisbatan murakkabroqdir. Bolaning ijtimoiy doira (ta’lim muhiti)
6
Aleks Muur. Ta'lim berish va ta'lim olish: pedagogika, ta'lim dasturi va tarbiya. -.Uchinchi nashr. 2017. 202-bet.
ta’sir etadigan individual axloqidagi o'zgarishlami kuzata borib, unga aniq ma’no
berish va uni boshqarish individual refleksli tarbiya texnologiyasi va metodikasini
yaratishga olib keldi. Mazkur ishlanmalar asosida ijtimoiy ta’sir g'oyalari yotadi.
Barcha turkumlash usullari nazariyalarda umumiy bo‘lmagan, maxsus tomonlami
ifodalaydi, chunki har bir usul o ‘z xususiyatlariga ega bo‘ladi. Shu bilan birga,
barcha ishlarda umumiylikni-bolani aqliy faoliyatga qo‘zg‘atuvchi u yoki bu
belgining mavjudligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, boshqa kishi tomonidan
kiritiladigan belgi birinchi individ xulq-atvorini tashkil etishda yangilik bo‘ladi.
Ayni shunda har qanday belgi operatsiyasining mohiyatida xulq-atvomi tashkil
etishga kiritiladigan fuksiyadagi belgining ahamiyati yotadi. Ular turlicha bo'lishi
mumkin (hal qiluvchi, nazorat qiluvchi, yordam beruvchi, kim haqidadir eslatuvchi).
Belgi sovg‘aga o ‘xshash narsa boMadi. Zero, sovg‘a - uni bergan kishi haqidagi
taassurot. Ayni shu tufayli belgi ijtimoiydir, shu sababli u xulq-atvomi tashkil etadi.
Madaniyat tarixida(odamlar, afsona, hatto din) belgi ana shunday ma’no va
ahamiyat kasb etadi. Belgining asosiy xususiyati - ijtimoiylik, ya’ni o‘z xulq-
atvorini o‘zga kishi orqali amalga oshirishdir. Insonning fikrga beixtiyor harakat
yo‘lini shartli ravishda quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: belgi-reseptor-miya
(ong) his-tuyg‘u aqliy jarayon. Shunday qilib, tashqi signal (axborot sifatidagi belgi)
ong bilan aks etadi, u o ‘ziga xotira, diqqat, tasawur, idrok kabi psixik funksiyalarni
mujassamlashtiradi, bular miyada ilgari yetiladi, u ixtiyorsiz tarzda aqliy jarayonni,
shundan so‘ng esa insonning ongli faoliyatini vujudga keltiradi. Insonning ana shu
tabiati tufayli uning shaxsi rivojlanib boradi.
Asosiy belgi - vosita, bu so‘z, yangi bilim, inson faoliyat tajribasi va uning
usullaridan tarkib topgan o'qituvchi nutqidir. So‘z, nutq - o ‘zaro ta’sir,
kommunikatsiya, ruhiy axloqiy va ijtimoiy-madaniy tajribani berish asosidir.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytsak, biz rivojlantiruvchi usul asosida yuqorida
bayon etilgan usullaming har biri orqali amalga oshirilgan g‘oyalar sifatida ijtimoiy
ta’sir (kommunikatsiya o'matish) g‘oyasi qo‘yiladi
| 