Inso n muvozanati holatining qonuni, ya’ni kishining o‘z fikrlari, his-

≪Fikrlar dunyoni boshqaradi≫, - degan edi Platon. Rivojlantirish usulining 
mohiyati bolaning o ‘z xulq- atvoriga nisbatan uning fikr-maqsadi ijobiy rivojini 
ta’minlashdan iboratdir.  
Birinchi bosqich - fikr-maqsadning dastlabki, birlamchi shakllanishidir. U 
uchta palladan iborat bo'ladi: 
1.O‘qituvchining nutqi ta’siri ostida o ‘quvchi his-hayajonlarining paydo 
bo'lishi (tashqi qo 'zg ‘atgich istalgan belgi tizimidan kelishi mumkin). 
2.His-hayajonlar ichki nutqning noaniq mazmunga ega bo‘lgan birlamchi 
fikrlar: bilish yoki xulq-atvor predmeti to‘g‘risida umumiy tasavvurlargina paydo 
bo'lishiga yordam beradi. 
3.Tashqi nutqda, ya’ni boshqalar uchun boMgan nutqda so‘zlar yordamida 
yoki biron-bir belgi sistemasi: mimika, qo‘l harakati, musiqa, raqs yordamida 
birlamchi nutq mustahkamlanadi.
Dars uchun bu o‘quvchining tashqi nutqidir. Bu paytda ichki fikr tashqi nutq 
ta’sirida takomillashadi. Tabiiyki, ushbu tashqi nutq o‘qituvchining nutqiga nisbatan 
tuzilishi jihatidan ham, mazmun jihatidan ham mukammal bo‘lmaydi. Mavjud 
qiyinchilik shundaki, o‘quv yoki tarbiyaviymashg‘ulotda har bir o'quvchida flkmi 
ichidan tashqariga chiqarishga erishishdir. Bu qiyinchilikni oddiy maktabda tavsiya 
etilayotgan texnologiyadan foydalanib, bartaraf etish mumkin. 
Ikkinchi bosqich - kognitiv dissonans vaziyatini paydo qilishdir. Buning 
uchun o'quvchilaming tuzilishi va mazmuni jihatidan har xil tashqi nutq 
musobaqasini tashkil etish lozim bo'ladi. Bu esa rivojlanishi nisbatan past darajada 
bo'lgan o'quvchilaming ichki nutqini qayta qurishga turtki bo'ladi. Boshqacha 
aytganda, vujudga kelgan discomfort ta’siri ostida beixtiyor ichki nutq qayta 
qurilishi yanada yuqori darajaga ko'tariladi. 
Uchinchi bosqich - fikming yanada teranlashuviga va o'quvchining eng yaxshi 
muvaffaqiyatdan qoniqishiga erishish (muvozanat mushohadaning fikrlashning eng 
yuqori darajasida vujudga keladi). 
Bu quyidagilar orqali amalga oshadi.

1.Ichki fikmi tashqi nutqqa ko'chirish (dialog shaklida suhbatlashish) yoki monolog 
shaklidagi yozma nutq.
2.Murakkab fikrni tashqi nutqdan ichki nutqqa o'tkazish. Rivojlantiruvchi usul 
texnologiyasi har bir o'quvchida o'quv-tarbiya jarayonining barcha shakllarida 
darsmi yoki tarbiya soatida bo'lsin. Aqliy jarayonlar kechishini ta’minlaydi. Shu 
ma’noda adaptiv maktab ma’quldir. 
Rivojlantiruvchi usul tuzilishini kо'rib chiqamiz. Usul maqsadi bolani har bir 
mashg'ulotda 
aqliy 
jihatdan 
rivojlantirishdan 
iboratdir.Usulning 
barcha 
komponentlari mazkur maqsadni amalga oshirishga qaratiladi. 
Birinchi komponent - ijtimoiy ta’simi qo'llash, ya’ni jarayonning 
ishtirokchilari (o'qituvchi va o'quvchilar) o'rtasida turli belgilar tizimi yordamida 
kommunikativ aloqalar o'rnatish bilan xarakterlanadi. Ijtimoiy ta’sir hamisha 
munosabatlaming dialog shaklida ro'y beradi. U aqliy faoliyatda yuqorida qayd 
etilgan o'zgarishlarga nisbatan tashqi qo'zg'atuvchi vazifasini o'taydi. 
Ikkinchi komponent - ijtimoiy ta’sirga konflikt (ziddiyat) kiritish. Kontlikt - 
bilish yoki xulq-atvor predmetiga turli qarashlaming to'qnashuvi bo'lib, diskomfort 
(noqulaylik) hissining paydo bo'lishi, bilim, hodisalar, voqealar, xulq-atvorga 
nisbatan boshqa nuqtayi nazarga duch kelganda paydo bo'ladigan o'z-o'zidan 
qoniqmaslikdir. Konfliktning asosiy bclgisi o'quvchi fikrlarining muvozanat 
holatidan chiqishidir. Konflikt vujudga keladigan qoniqmaslik tashvishlarini keltirib 
chiqaradi va bu holatda o'quvchida ichki ixtiyorsiz aqliy jarayon yuz beradi. Biroq 
amaliyotdan ma’lumki, o ‘quvchilaming 30 foizga yaqini dars jarayonida aqliy 
faoliyatga kirishmaydi. Shu sababli motivlashtirish vositasida buni qo‘zg‘atish 
lozim bo‘ladi.
Uchinchi 
komponent 
ta’lim 
jarayonida 
0‘quvchi 
faoliyatini 
motivlashtirishdir. Amalda motivlashtirishga turli usul va vositalar orqali erishiladi. 
0 ‘qituvchi o ‘z o'quvchisini faol hayotga va o‘z shaxsini namoyon qilish jarayoniga 
kiritib, ularning har birini beixtiyor faol aqliy jarayonga tayyorlaydi va shu yo‘l bilan 
o‘quv mashg‘uloti qo‘ygan maqsadning amalga oshishiga erishadi.

To'rtinchi komponent - o‘zaro ta’sir ishtirokchilarini joylashtirish bilan 
izohlanadi. Bu xususdagi tajriba tadqiqotlari quyidagi xulosalarni chiqarishga 
yordam beradi: agar ijtimoiy ta’sir guruhiga rivojlanish darajasi turlicha bo'lgan 
bolalar kirsa va ayni choqda tafovut bir-biridan faqat bir bosqichga farq qilsa, bu 
holat rivojlanishi past darajadagi bolalaming o‘sishiga yordam beradi. Bunda yuqori 
darajada o'zlashtiradigan bolalar iftixor hisobiga, past saviyada o‘zlashtiradiganlar 
esa o ‘zini bilimga safarbar qilish orqali muvaffaqiyatga erishadilar. Mashg'ulot 
paytida o'quvchilami joy-joyiga qo'yish ular faoliyatiga bog'liqdir. Mustaqil va juft 
bo'lib ishlash uchun bolalarni an’anaviy stol atrofida to'plash maqsadga muvofiqdir. 
Guruhlarda ishlash uchun aqliy shturm usuli bilan yoki o'zaro nazorat qilish 
muammosini hal etish paytida bolalami bir-biriga qarama-qarshi qilib tashkil qilgan 
ma’qul. Va nihoyat, sifatli frontal ishlami tashkil qilganda o'quvchilami yarim 
aylana stol atrofida o'tqaziladi
6
. 
Olimlar va amaliyotchi-pedagoglar o'zaro ta’sir ishtirokchilari soniga nisbatan 
bir to'xtamga kelmaganlar. Bizning tavsiyamizga ko'ra, boshlang'ich maktabda 
o'quvchilar soni 2 tadan 4 tagacha bo'lishi mumkin. Biroq umumiy tavsiyalami 
hisobga oladigan o'qituvchilar boshqa variantlami ham tanlash huquqiga egadirlar. 
Beshinchi komponent - darsning har bir bosqichi refleksiyalanishga daxldor. 
]Bu o'quvchilaming o'z-o'zini tahlil qilish asosidagi aqliy faoliyatini va uning 
natijalarini baholashdir. Buning uchun darsda o'quvchilar fikrining qurilishi va 
mazmunidagi o'zgarishlami ilg'ab olish maqsadida o'qituvchi savoliga ulaming 
javobi shaklidagi og'zaki usullari ishlatiladi. Bu usulni universal deb hisoblash 
mumkin. Chunki ubir tomondan, butun ta ’lim jarayonini - tarbiya, o'qitish va rivoj 
lantirishni qamrab oladi va rivojlantirishni organik bir butun holga olib keladi, 
boshqa tomondan esa ijtimoiy kognitiv metodika va texnologiyani vujudga keltiradi. 
Bolaning 6 -7 yoshidan keyingi kognitiv rivojlanishi ijtimoiy jarayonlardan 
ajralmaydi. Kognitiv (bilish) va ijtimoiy (xulq-atvoriy) rivojlanishlar aloqasi oddiy 
mexanik aloqaga nisbatan murakkabroqdir. Bolaning ijtimoiy doira (ta’lim muhiti) 
6
Aleks Muur. Ta'lim berish va ta'lim olish: pedagogika, ta'lim dasturi va tarbiya. -.Uchinchi nashr. 2017. 202-bet. 

ta’sir etadigan individual axloqidagi o'zgarishlami kuzata borib, unga aniq ma’no 
berish va uni boshqarish individual refleksli tarbiya texnologiyasi va metodikasini 
yaratishga olib keldi. Mazkur ishlanmalar asosida ijtimoiy ta’sir g'oyalari yotadi. 
Barcha turkumlash usullari nazariyalarda umumiy bo‘lmagan, maxsus tomonlami 
ifodalaydi, chunki har bir usul o ‘z xususiyatlariga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, 
barcha ishlarda umumiylikni-bolani aqliy faoliyatga qo‘zg‘atuvchi u yoki bu 
belgining mavjudligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, boshqa kishi tomonidan 
kiritiladigan belgi birinchi individ xulq-atvorini tashkil etishda yangilik bo‘ladi. 
Ayni shunda har qanday belgi operatsiyasining mohiyatida xulq-atvomi tashkil 
etishga kiritiladigan fuksiyadagi belgining ahamiyati yotadi. Ular turlicha bo'lishi 
mumkin (hal qiluvchi, nazorat qiluvchi, yordam beruvchi, kim haqidadir eslatuvchi). 
Belgi sovg‘aga o ‘xshash narsa boMadi. Zero, sovg‘a - uni bergan kishi haqidagi 
taassurot. Ayni shu tufayli belgi ijtimoiydir, shu sababli u xulq-atvomi tashkil etadi. 
Madaniyat tarixida(odamlar, afsona, hatto din) belgi ana shunday ma’no va 
ahamiyat kasb etadi. Belgining asosiy xususiyati - ijtimoiylik, ya’ni o‘z xulq-
atvorini o‘zga kishi orqali amalga oshirishdir. Insonning fikrga beixtiyor harakat 
yo‘lini shartli ravishda quyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: belgi-reseptor-miya 
(ong) his-tuyg‘u aqliy jarayon. Shunday qilib, tashqi signal (axborot sifatidagi belgi) 
ong bilan aks etadi, u o ‘ziga xotira, diqqat, tasawur, idrok kabi psixik funksiyalarni 
mujassamlashtiradi, bular miyada ilgari yetiladi, u ixtiyorsiz tarzda aqliy jarayonni, 
shundan so‘ng esa insonning ongli faoliyatini vujudga keltiradi. Insonning ana shu 
tabiati tufayli uning shaxsi rivojlanib boradi.
Asosiy belgi - vosita, bu so‘z, yangi bilim, inson faoliyat tajribasi va uning 
usullaridan tarkib topgan o'qituvchi nutqidir. So‘z, nutq - o ‘zaro ta’sir, 
kommunikatsiya, ruhiy axloqiy va ijtimoiy-madaniy tajribani berish asosidir. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytsak, biz rivojlantiruvchi usul asosida yuqorida 
bayon etilgan usullaming har biri orqali amalga oshirilgan g‘oyalar sifatida ijtimoiy 
ta’sir (kommunikatsiya o'matish) g‘oyasi qo‘yiladi 

Download 0,64 Mb.