|
Sezgilarning tasnifi, sezgilarning turlari, sezgi sohasidagi qonuniyatlar
|
| bet | 2/8 | | Sana | 16.03.2023 | | Hajmi | 37.99 Kb. | | #45650 |
Bog'liq Sezgi va idrokning psixologik mohiyati Abdug\'oipova Muxlisaxon boshqaruv psixologiyasi, фукоролик жамияти мажмуа, 7 Tema, 28, Fonemalarning differensial va integral belgilar fan hozirgi o’z-genderi.org, taklif1, Trigonometika formulalari, Xalqaro innovatsion universitet pedagopgika fanlari kafedrasi pe, 3-tema KP ozb (2) (1) Sezgilarning tasnifi, sezgilarning turlari, sezgi sohasidagi qonuniyatlar. Sezgilar qaysi a`zolar yordamida hosil qilinishiga qarab, quyidagi turlarga, ya`ni ko`rish, eshitish, hid bilish, ta`m bilish, teri, muskul-harakat, organik sezgilarga ajratiladi. Ular sezgi a`zolari qaerda joylashganligiga qarab tavsiflanadi.
Jahon psixologiyasi fanining so`nggi yutuqlari hamda atamalariga binoan sezgilar quyidagicha klassifikasiya qilinadi. Ushbu tasniflanishning dastlabki ko`rinishi ingliz olimi Ch.Sherringtonga taalluqlidir. U reseptorning qaerda joylashganligiga qarab, sezgilarni uch turga bo`ladi.
Tashqi muhitdagi narsa va hodisalarning xususiyatlarini aks ettirishgamoslashgan hamda reseptorlari tananing sirtqi qismida joylashgan sezgilar, ya`ni ekstroreseptiv sezgilar;
Ichki tana a`zolari holatlarini aks ettiruvchi hamda reseptorlari ichki tana a`zolarida, to`qimalarda joylashgan sezgilar, ya`ni interoreseptiv sezgilar.
Tanamiz va gavdamizning holati hamda harakatlari haqida ma`lumot (axborot, xabar) beruvchi muskullarda, bog`lovchi paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya`ni proprioreseptiv sezgilar.
Interoreseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interosepsiya bilan birgalikda K.M.Bikov, V.N. Chernigovkiylar tomonidan atroflicha o`rganilgan. Ularning fikriga ko`ra, bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqadi
Proprioseptiv sezgilar gavdaning fazodagi holati to`g`risida signallar bilan ta`minlab turadi. Ular inson harakatining boshqaruvchisi hisoblanib va afferent asosini tashkil qiladi.
Pereferik reseptorlar muskullar, pay va bo`g`imlarda joylashgan bo`lib, maxsus tanachalar shakliga ega va ular Puchchini tanachalari deb ataladi.
Proprioreseptorlar harakatning afferent asosi ekanligini A.Orbeli tomonidan, hayvonlarda P.K.Anoxin, odamlarda esa N.A.Bernshteynlar tomonidan o`rganilgan.
Psixologik ma`lumotlarga ko`ra, gavdaning fazodagi holati, sezgirligi statik sezgilarda o`z ifodasini topadi. Uning markazi ichki quloq kanallarida joylashgan bo`lib, ular o`zaro bir-biriga perpendikulyar bo`shliqda tutash holatda yotadi. Masalan, bosh holatining o`zgarishi quyidagi sxemada ko`rish mumkin:
a) endolimfa suyuqligiga bog`liq qo`zg`alish;
b) eshitish nervi;
v) vestibulyar nervi;
g) bosh miya po`stining chakka bo`lmasi;
d) miya apparatiga o`tadi;
Vestibulyator sezgi apparati ko`rish bilan bevosita aloqada bo`lib, fazoni mo`ljalga olish (orientirlash) jarayonida ishtirok etadi. Masalan, avtomobil yo`lidan o`tish va hokazo. Bu jarayon patologik holatda ham uchrashi mumkin.
Ekstroreseptiv sezgilar intermodal, nospesifik sezgi turkumlariga ham ajratiladi. Masalan, eshitish organi orqali 10-15 sekundga tebranishni sezish mumkin, lekin quloq bilan emas, balki suyaklar yordamida (miya qopg`og`i, tirsak, tizza uchlari) payqash - vibrasiya sezgilari deyiladi. Masalan, karlarni tovushlarni idrok qilishi. Odatda vibrasion sezgirlik intermodal sezgi deb ham nomlanadi. Uning quyidagi ko`rinishlari qam mavjud:
a) hid, ta`m va maza sezgilarida;
b) o`ta kuchli tovushda, o`ta yorqin yorug`likda;
v) uch xil ta`sirning uyg`unlashgan integrativ holatida;
Sezgining nospesifik shakliga terining foto sezgirligi kirib, u ranglarni, nozik jumlalarni ajratish, qo`l uchlari bilan sezish orqali ro`yobga chiqadi. Terining foto sezgirligi A.N.Leontev tomonidan kashf qilingan bo`lib, bu narsa ko`pgina holatlarga oqilona yondashish imkoniyatini vujudga keltiradi. Tadqiqot asosan qo`l uchiga yashil va qizil ranglarni yuborish orqali amalga oshirilgan. Terining foto sezgirligi tabiati psixologiyada yetarli darajada o`rganilmagan.
|
| |
