|
Negativ adaptasiya ikki xil bo
|
| bet | 6/8 | | Sana | 16.03.2023 | | Hajmi | 37.99 Kb. | | #45650 |
Bog'liq Sezgi va idrokning psixologik mohiyati Abdug\'oipova Muxlisaxon boshqaruv psixologiyasi, фукоролик жамияти мажмуа, 7 Tema, 28, Fonemalarning differensial va integral belgilar fan hozirgi o’z-genderi.org, taklif1, Trigonometika formulalari, Xalqaro innovatsion universitet pedagopgika fanlari kafedrasi peNegativ adaptasiya ikki xil bo`ladi:
a) qo`zg`atuvchining davomiy ta`siridan sezgirlik yo`qoladi. Masalan, qo`limizga yuk qo`yilsa sezamiz, ammo vaqt o`tishi bilan sezmay qolamiz.
b) kuchli qo`zg`atuvchi ta`siridan sezgirlikning susayishi. Masalan, qorong`u xonadan birdaniga chiqib qolsak, avvaliga hech narsa ko`rmaymiz, vaqt o`tishi bilan sezgirlik pasayib biz normal ko`ramiz.
Adaptasiya teri reseptorlarida tez yuzaga keladi. I.P.Pavlov fikricha, "Adaptasiya bosh miya po`stloq qismidagi muhofazalovchi tormozlanishi tufayli hosil bo`ladi". Haroratga, hidlarga nisbatan ham adaptasiya bo`ladi.
Sensibilizasiya - analizatorlarning o`zaro munosabati va mashq qilishi natijasida sezgirlikning kuchayishidir.
Sensibilizasiyaning adaptasiyadan farqi:
Adaptasiyada sezgirlik oshadi yoki kamayadi, sensibilizasiyada esa faqat oshadi;
Adaptasiyada sezgirlikning o`zgarishi tashqi chegaralarga bog`liq bo`lsa, sensibilizasiyada psixologik, fiziologik holatlarga bog`liq bo`ladi.
Sinesteziya qo`zg`atuvchining bir analizatorga ta`siri bilan boshqa analizatorga xos sezgining paydo bo`lishidir. Ko`rish, eshitish sinesteziyasi ko`proq uchraydi. Sinesteziyalar har bir shaxs uchun doimiy bo`ladi. Masalan, kompozitorlardan Skrebin, A.F.Lest, N.Rimskiy Korsakovlarda "rangdor eshitish" qobiliyati bo`lgan. Demak, sinesteziya ikki sezgining bir sezgi bo`lib qo`shilishidir. "Masalan, "shirin so`z", "bag`ri tosh".
Sezgilar kontrasti qarama-qarshi sifatga ega bo`lgan bir vaqtdagi qo`zg`alish tufayli sezgirlikning o`zgarishidir. Masalan, tinch joyda tovush kuchliroq seziladi. Oqimtir fonda qora rang qoraroq, qoramtir fonda oq rang yana ham och bo`lib seziladi. Odam charchaganda sezgirlik pasayadi. harakat oshganda sovuqqa sezgirlik o`tkirlashadi. Sezgirlik kasbga ham bog`liq. Masalan, rassomlarda rang sezish, musiqachilarda tovush sezish va shu kabilar.
Idrok haqida tushuncha. Idrokning nerv-fiziologik asoslari, xususiyatlari va qonuniyatlari. Idrok sezgilarga nisbatan murakkab va mazmundor psixik jarayon bo`lib, barcha ruhiy holatlar, xususiyatlar, xossalar va inson ongining yaxlit mazmuni egallangan bilimlar, tajribalar, ko`nikmalar bir davrning o`zida namoyon bo`ladi, aks ettirishda ishtirok etadi.
Idrok sezgiga nisbatan bir muncha murakkabroq, to`laroq aks ettirish jarayoni bo`lib, sezgi a`zolarimizga ta`sir etib turgan narsa va hodisalarni butun belgi hamda xususiyatlari bilan butunligicha, ya`ni yaxlit aks ettirishdan iboratdir.
Psixologik adbiyotlarda idrok tushunchasiga turlicha ta`riflar uchraydi. Jumladan M.Vohidovning "Psixologiya" darsligida idrok deb sezgi a`zolarimizga ta`sir etayotgan narsa va hodisalarni yaxlit holicha aks ettirishga aytiladi, deb keltiriladi.
V.Karimovaning "Psixologiya" o`quv qo`llanmasida idrok bu bilishimizning shunday shakliki, u borliqdagi ko`plab xilma-xil predmet va hodisalar orasida bizga ayni paytda kerak bo`lgan ob`ektni xossa va xususiyatlari bilan yaxlit tarzda aks ettirishimizni ta`minlaydi.
Keltirilgan ta`riflardan kelib chiqqan holda idrokka quyidigicha ta`rif berish mumkin: Idrok-deb sezgi a`zolariga bevosita ta`sir etib turgan narsa-hodisalar obrazlarini kishi ongida bir butun holda aks ettirilishiga aytiladi.
Idrok qo`zg`atuvchilarning ayrim xususiyatlarini aks ettiruvchi sezgilardan farq qilib, narsani butunligicha, yaxlitligicha, uning hamma xususiyatlari bilan birgalikda aks ettiriladi. Shuning uchun idrok ayrim sezgilarning oddiy yig`indisidan iboratdir, degan xulosa chiqarib bo`lmaydi. Idrok o`ziga xos tuzilishga ega bo`lgan hissiy bilishning sifat jihatidan yangi yuksakroq bosqichidir.
Idrokning muhim tomonlaridan biri - uning xususiyatlarini turli jabhalar, vaziyatlar, sharoitlarda namoyon bo`lishidir. Idrokning muhim xususiyatlaridan biri - bu faol ravishda bevosita aks ettirish imkoniyatining mavjudligidir. Odatda insonning idrok qilish (perseptiv) faoliyatini uning o`zlashtirilgan bilimlari, to`plagan tajribalari shuningdek, murakkab analitik-sintetik harakatlar tizimi zamirida yuzaga keladi.
Idrokning yana bir muhim xususiyati, uning narsa va hodisalarni umumlashgan holda aks ettirilishdir. Ma`lumki, inson psixikasiga kirib borayotgan ko`p qirrali, ko`p yoqlama amallari idrok qilish bilan cheklanib, chegaralanib qolmasdan, balki o`sha majmua aniq qism yoki hodisa sifatida baholanadi.
Idrokning navbatdagi xususiyati uning harakatchanligi va boshqaruvchanligidir. Masalan: toshko`mir yoruqlikda yoqdu sochadi, oq qog`ozdan ko`proq nur balqiydi. Lekin inson bu narsalarni "qora" va "oq" deb idrok qiladi, vujudga kelgan bevosita sub`ektiv taassurotlarga nisbatan o`zgartirishlar, tuzatishlar kiritadi.
Idrok jarayoni shunchaki oddiy aks ettirishdan iborat emas. Idrok jarayonida odamning diqqati, xotirasi, tafakkuri, xayoli, hissiyoti va irodasi ishtirok etadi. Chunonchi, odam diqqatini qaratmasdan (yo`naltirmasdan) birorta narsani ham mutlaqo idrok eta olmaydi.
Idrok ham sezgi kabi reflektor jarayon hisoblanadi. I.P.Pavlov bo`yicha idrokning negizini tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalar reseptorlarga ta`sir etishi natijasida bosh miyaning katta yarim sharlari qobiqida hosil bo`ladigan shartli reflekslarning muvaqqat nerv bog`lanishlari tashkil etadi. Tashqi olamdagi narsalar va hodisalar kompleks qo`zg`atuvchi sifatida xizmat qiladi. Analizatorlarning qobiq bo`linmalar o`zagida ana shu kompleks qo`zg`atuvchilarning murakkab tahlili va sintezi amalga oshiriladi. Idrok sezgilarga qaraganda miyaning ancha yuksak darajadagi tahlil qilish, umumlashtirish faoliyati hisoblanadi. Tahlil qilmasdan turib, idrokning anglangan bo`lishi mumkin emas.
Kompleks qo`zg`atuvchining ta`siri ostida hosil bo`ladigan nerv bog`lanishlarining boshqa bir turi ham borki, ular turli xildagi analizatorlar doirasidagi bog`lanishlardan iboratdir. I.M.Sechenov narsani yoki fazoni ko`rish kinestezik, paypaslash assosiasiyalari orqali va boshqa sezgilarning assosiasiyasi orqali idrok etilishini izohlab bergan edi.
Idrokning o`ziga xos juda muhim xususiyatlaridan yana biri kuzatuvchanlikdir. Umuman olganda idrok jarayonining hammasi kuzatish bilan har doim uzviy bog`liq. Chunki odam idrok qilayotganida nimanidir kuzatadi. Lekin ixtiyorsiz idrok jarayonidagi kuzatiladigan narsa va hodisalar odamning esida saqlanib qola bermaydi.
Kuzatishning muvaffaqiyati oldindan qo`yiladigan tayyorgarlikka, kishining bilim va tajribalariga, diqqatining kuchiga va fikrlash faolligiga bog`liq. Kishining rejali, tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qilish qobiliyatini kuzatuvchanlik deyiladi. Kuzatuvchanlik shaxsning shunday xislatidirki, bunda u narsa va hodisalarning unga bilinmaydigan muhim xarakterli xususiyatlarini payqay oladi.
Akademik I.P.Pavlov kuzatuvchanlikning ilmiy bilimdagi ahamiyatiga yuksak baho bergan. U Sankt-Peterburg yaqinidagi Pavlova shaqridagi fiziologiya institutining oldi tomoniga "Kuzatuvchanlik, kuzatuvchanlik va yana kuzatuvchanlik" deb yozdirib qo`ygan.
Idrokda ob`ekt va fon, appersepsiya, idrokning konstantligi. Idrokda illyuziya va gallyutsinatsiya. Vaqt, harakat va fazoni idrok qilish.Odamga juda ko`p narsa va hodisalar ta`sir qilib turadi. Bular shunday ko`p xossalarga egaki, hatto odam bir vaqtning o`zida ularga javob reaksiyasi qaytara olmaydi. Odam ko`p sonli qo`zg`ovchilardan faqat ayrimlarini aniq holda ajratib oladi. Shu ajratib olingan narsa hodisalar esa fon sanaladi. Idrok qilinadigan narsani o`rab turgan boshqa narsa, jism yoki hodisalarga nisbatan ob`ekt hisoblanib, ob`ektning atrofdagilari esa fon deyiladi. Masalan, o`qituvchi bir darsda bir necha o`quvchilardan so`raydi. Har safar so`rayotganlarni ko`radi. Chaqirilgan o`quvchi uning javobi xatti-harakati idrok ob`ekti hisoblanadi.
Muayyan sharoitda shaxs tomonidan idrok qilinadigan narsa yoki jism idrokning ob`ekti deb ataladi. Boshqa o`quvchilar faoliyati idrok foni bo`lib qoladi. Idrok foniga kirgan o`quvchi javob berish uchun chaqirilib qolsa, idrok ob`ektiga aylanadi va aksincha. Demak, idrok ob`ekti va foni dinamik tabiatga ega bo`lib, doimo o`zgarib turadi. Ob`ekt va fonning dinamikligi bosh miya katta yarim sharlari po`stida vujudga keladigan optimal qo`zg`alish o`choqining almashinishi bilan taqozo etiladigan diqqatning bir ob`ektdan boshqa ob`ektga o`tishi bilan izohlanadi. Idrok fonidan ob`ektni ajratishning psixologik qonuniyatlarini ikkilangan tasvirlar, shrederlar zinapoyasi, predmet konturlarini ajralishi kabilarda aniq ko`rish mumkin.
Juda ko`p hollarda ob`ektni fondan tez va aniq ajratib olish uchun uni alohida rang, shakl va belgilar bilan ta`kidlab qo`yiladi. Masalan, transport belgilari, temir yo`l ishchilari maxsus to`q sariq rangli kiyim kiyadilar va boshqalar.
Idrokning o`ziga xos xususiyatlaridan biri idrok jarayoniga butun psixik hayot mazmunining (ya`ni butun ma`naviy boyligining) ta`sir etishidir. Yuqorida aytilganidek, idrok jarayoni odamning turmush tajribasi bilan bog`liq ekan, binobarin, idrok jarayoniga bilim boyligi odamning ishonch, e`tiqodlari, dunyoqarashi, qiziqish va ehtiyojlari hamda kasbi ta`sir qiladi. Psixologiyada idrok jarayoniga odamning butun ma`naviy hayot boyligini ta`sir etishini appersepsiya deb yuritiladi. Appersepsiya - idrok jarayonini shaxsning oldingi bilimlari, shaxsiy va ijtimoiy tajribalari, qiziqishlari, motivasiyasi, ehtiyojlari va odatlari, umuman ruhiy hayotining barcha mazmuni bilan belgilanishidir. Appersepsiya tushunchasi ba`zi hollarda idrokning aniqligi, to`liqligi, ravshanligi, predmetliligi, tanlovchanlik kabi sifatlarning ma`nosi o`rnida qo`llanilgan. Psixologik nazariyalariga ko`ra, appersepsiya hodisasi barqaror va vaqtincha (muvaqqat) deb yuritiluvchi ikki turga ajratiladi. Barqaror appersepsiya hodisasi shaxsning dunyoqarashi, qat`iy maslagi, motivasiyasi, qiziqishi, bilim saviyasi, madaniy darajasi, xulq-atvori, ma`naviyati va kasbiy tayyorgarligiga bog`liq bo`lib, u o`ta murakkab tuzilishga egadir. Muvaqqat (vaqtincha) appersepsiya turi esa shaxsning faqat idrok qilishi jarayonidagi emosional holatiga, ya`ni uning kayfiyati, ruhlanishi, shijoati, stress, affekt ko`rinishidagi his-tuyg`ularida, ularning sur`ati, davomiyligi tizimida o`z ifodasini topadi.
Idrok xususiyatining yana bir o`ziga xos xususiyati uning konstantligidir. Idrokning konstantligi deganda biz idrok qilishdan ongimizda hosil bo`lgan obrazning real voqelikdagi bizga ta`sir etib turgan narsaning tabiiy holatiga har jihatdan mos bo`lishini tushunamiz. Ma`lumki, narsalarning hajmi (katta yoki kichikligi) shu narsalarni qanday masofadan (uzokdan yoki yaqindan) idrok qilayotganimizga qarab o`zgarib turadi. Lekin shunday bo`lsa ham idrok qilishdan hosil bo`lgan narsalarning ongimizdagi obrazlari hamma vaqt shu narsaning tabiiy holatiga mos bo`ladi, masalan, katta yo`lda ketayotib, uzoqdan gugurt qutichasidek kichkina bo`lib kelayotgan avtobusni ko`rib, "kichkinagina avtobus" kelyapti demaymiz. Uzoqdagi avtobusni idrok qilishda ongimizda hosil bo`lgan obraz avtobusning real hajmiga teng bo`ladi. Biroq shu narsani aytish kerakki, idrokning konstantligi hususiyati ham odamning turmush tajribasi bilan bog`liqdir.
Idrok jarayonining navbatdagi yana bir o`ziga xos xususiyati idrok qilishda ba`zan yuz beradigan illyuziya hodisasidir. Illyuziya - bizga ta`sir qilayotgan narsalarni yanglish idrok qilish demakdir. Odatda ikki xil illyuziya farqlanadi:
|
| |
