I.Shólkemlestiriw : (3 minut)
-Oqıwshılar menen sálemlesiw;
-sabaqqa tayarlıǵı tekserilip, sabaqtı baslaw.
-Náwbetshi arqalı oqıwshılardıń qatnasın anıqlaw.
-Oqıwshılardı toparlarǵa bóliw.
Bunda oqıwshılar 3 toparǵa bólinedi. Toparlarǵa “ Jas alımlar”,
“ Biologlar”, “Shaqqanlar”, atamaları qoyıladı.
Sabaqtıń qaǵıydası:
Durıs otırıw
Muǵallimdi qunt penen tıńlaw.
Jónsiz sóylemew.
Oń qol qádesi.
Sabaqqa belsene qatnasıw.
II.Úyge tapsırma soraw: (12 minut)
Test
1. Genleriń mexanikalıq jıyındısı ne dep ataladı?
A) genotip B) fenotip C) gen D) gomeostaz
2. Genotipte allel bolmaǵan genlerdıń óz ara tásiri nátiyjesinde organizmde jańa belginiń rawajlanıwına alıp keliwshi genler ne dep ataladı?
A) pleytropiya B) komplementar C) ingibitor gen D) epistaz
3. Fenotipte bir dominant genniń allel bolmaǵan ekinshi dominant gennen ústinlik etiwi ne dep ataladı?
A) epistaz B) pleytropiya C) ingibitor gen D)komplementar
4. Suwretdegi tawıq kekli formalarınıń genotip hám fenotipin tabıń durıs tabıń?
1)Juwap: _Ápiwayı (aabb)
2) Juwap: noqat tárizli (aaBB yaki aaBb)
3)Juwap: ǵoza tárizli (AABB yaki AaBb)
5. Súwrettegi organizmlerden paydalanıp F1 durıs tabıń?
1)Juwap: A1a1A2a2
III.Taza temanı túsindiriw: (15 minut)
Kóriw analizatorları dúzilis menen tanısıw.
1) Organizmlerdin belgi hám qásiyetleri menen óz ara ajıralıwshi yaki bir túrge tiyisli organizmlerdiń bir-birinen ajiratiw ózgesheligine ózgeriwshilik dep ataladı. Ózgeriwsheńlik sebepli túrlerdiń hár túrliligi artadı. Ózgeriwsheńlik tábiyiy hám jasalma tanlaw ushin derek esaplanadı. Ózgeriwsheńlik násillenbeytuǵın hám násillenetuǵın túrlerge bólinedı.
Organizmlerde júzege keletuǵın ózgeriwshilikti tómendegilerge ajıratıwǵa boladı:
1. Kombinativ ózgeriwsheńlik — ata-ana organizmlerdin erkin shaǵılısıwı nativiesinde keyingi áwladlarda genlerdiń jańa kombinaciyalarınıń júzege keliwi arqali ámelge asadı.
2. Rekombinogenez ózgeriwsheńlik — meyoz procesinde gomologiyalıq xromosomalar arasında payda bolatuǵın krossingover sebepli ámelge asadı.
3. Mutaciyalıq ózgeriwsheńlik — genler hám xromosomalardıń ózgeriwi arqalı ámelge asadı.
4. Ontogenetikalıq ózgeriwsheńlik — organizmlerdiń individual rawajlanıwı natiyjesinde organizmlerdiń belgileriniń ózgeriwi menen ámelge asadi,
5. Modifikaciyalıq ózgeriwsheńlik — sırtqı ortalıq faktorları tásiri nátiyjesinde organizmler genotipi ózgermegen halda fenotipiniń ózgeriwi menen baylanıslı ozgeriwsheńlik.
Fenotiplik (modifikaciyalıq) ózgeriwsheńlik. Hárbir organizm sırtqı ortalıqtıń belgili sharayatlarına saykes túrde jasaydı ham rawajlanadı. Olarǵa sırtqı ortalıq faktorları temperatura, ıǵallıq, awqat muǵdarı hám sapası óz tásirin kórsetedi. Sonıń menen birge, ol óz túrindegi basqa organizm hám túrlerge tiyisli bolǵan organizmler menen óz ara qatnasta boladi. Bul faktorlar organizmniń fiziologiyalıq, morfologiyalıq qasiyetlerin sonday-aq, fenotipin ózgertiwi mumkin. Organizmge sırtqı ortalıq faktorlarınıń tásiri nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın ózgeristi korip shıgamız.
Gimalay qoyanının iynindegi aq júnlerin julip taslap, sol jerge suwiq tasir etirse, qara jún ósip shıǵadı (54-suwret).
Eger, sol qara junlerdi julıp taslap ıssı belbew baylansa, taǵı aq jún ósip shıǵadı. Gimalay qoyanları 30ºC da bağılsa, onin barlıq júni aq reńde boladı. Normal jaǵdayda ósirilgen eki sonday aq qoyanlar àwladında, pigmentlerdiń tarqalıwı ádettegidey boladı. Azıq jetispese yamasa ata-anaǵa spirtli azıq berilse, tuwılǵan gojekler shala bolıp, rawajlanıwı tómen boladi. Sırtqı ortalıq tasirinde belgilerdiń ózgeriwi násilden-násilge ótpeydı. Sırtqı ortalıq tasirinde kelip shıqqan jáne bir ózgeriwsheńlikke toqtalıp ótemiz. Nilufar gúli ham suw ǵozasında suw astı hám suw ústindegi japıraqları hár qiylı formaga iye: nilufardıń suw astındaǵı japıraqlar jińishke lancet tárizli, suw ústindegi japıraqları sharshar tárizli, suw ǵozasında bolsa suw astı japıraqları pár tárizli qırqılgan suw ústi japıraqları bolsa bir tutas boladı.
Barlıq adamlarda (eger ol albinos bolmasa) ultrafiolet nurlar tásirinde melanin pigmenti toplanıwı sebepli terisi qaraltım túske ótedi.
Solay etip, sırtqı ortalıqtıń belgili bir tásirinde organizmlerdiń hárbir túri ózine tán ózgerislerge duwshar boladı hám bunday ózgerisler sol túr wákilleriniń barlıǵı ushın bir qıylı boladı. Sonıń menen birge, sırtqı ortalıq sharayatları tásirinde belgilerdiń ózgeriwleri shegarasız emes. Belgilerdiń sırtqı ortalıq faktorlarınıń tásirinde anıq sheńberde, organizmniń genotipine baylanıslı halda ózgeriw dárejesi yamasa ózgeriwsherlik shegaralarına reakciya norması dep ataladi. Reakciya normasının keńligi genotip penen anıqlanadı hám organizm tirishilik háreketindegi belgilerdiń áhmiyetine baylanıslı. Reakciya normasınıń tarlıǵı bas miy yaki jurek úlkenligi sıyaqlı zárúr belgilerge tán bolıp esaplanadı. Sonday-aq, organizmdegi may muǵdarı júdá keń sheńberde ózgeriwshi boladı (sút quramındağı may muǵdarı qaramal porodasına, genotipke baylanıslı).
Shıbın-shirkeyler járdeminde shańlanatuǵın ósimliklerdiń gúli júdá siyrek jaǵdayda ózgeredi, biraq, japıraqlarınıń úlkenligi júdá ózgeriwshi boladı. Adam ushın paydalı bolgan ósimlikler, haywanlar, mikroorganizmlerdi alıw ushın modifikaciyalıq ózge- riwsheńliktiń reakciya normasın biliw selekciya ámeliyatında úlken áhmiyetke iye. Ásirese, awıl xojalıǵında jana kóp ónimli poroda hám sortlardı shıǵarıwdan basqa, bar poroda ham sortlardan joqarı dárejede paydalanıw mumkinshiligin beredi. Modifikaciyalıq ózgeriwsheńlik nızamlıqların úyreniw medicinada adam organizmi reakciya norması sheńberinde saqlap turiw hám rawajlandırıwda zárúr áhmiyetke iye boladı.
Solay etip, fenotiplik (modifikaciyalıq) ózgeriwshenlik tómendegi tiykarǵı ózgeshelikler menen xarakterlenedi:
1) násilden-násilge ótiw qásiyetine iye emes;
2) ózgerisler toparlı xarakterge iye;
3) ózgerisler sirtqı ortalıq tásirine baylanıslı;
4) ózgeriwshenlik shegaraları genotip penen anıqlanıwı, yaǵnıy ózgerisler birdey baǵıtta bolıwına qaramay olardıń kóriniw dárejelerı hár qıylı órganizmde hár qıylı boladı.
|
