9 jadval. Avtomatik qo'zg'aysanli aralash vositalarni o'rnatish bo'yicha chora-
tadbirlarni amalga oshirishdan tejashni hisoblash
P/p
No.
Nomi
O’lchash birlik
Ko'rsatkich
1
Tadbir oldidan suv iste'moli
m
3
90,0
2
Tadbirdan keyin suv iste'moli
m
3
67,5
3
Suvni tejashdan olinadigan daromad
shartli birliklar
2279,7
4
Hodisadan keyin suvni tejash
m
3
22,5
5
Tarif
shartli
birliklar/m
3
101,32
6
Tadbir utkazish xarajatlari
shartli birliklar
6 400,0
7
Nozning narxi
shartli birlik-lar /
dona
3200,00
8
Aralash vositalar soni
dona
2
9
Qaytarilish muddati
yil
2,8
75
5.3. Energiyani tejash bo'yicha tadbirlarni ishlab chiqish va iqtisodiy
baholash tartibi.
Energiya tejash bo'yicha tavsiyalar (chora-tadbirlar) energiya resurslaridan
eng isrofgarchilikka yoki samarasiz foydalanishga asoslangan tahlil bosqichida
aniqlangan ob'ektlarga energiya tejashning nomunali usullarini qo'llash orqali
ishlab chiqiladi.
Ushbu bosqichning maqsadi:
- g'oyalardan qaysi biri haqiqiy loyihalar sifatida mumkinligini aniqlash;
- muqobil g'oyalarni taqqoslash va eng yaxshilarini tanlash;
- loyihalarning yagona ro'yxatini ishlab chiqish.
Tavsiyalarni ishlab chiqishda quyidagilar zarur bo’ladi:
- taklif qilinayotgan takomillashtirishning texnik mohiyatini va samaralarni olish
printsipini aniqlash;
- potentsial yillik tejashni jismoniy va pul bilan hisoblash;
- tavsiyanomani amalga oshirish uchun zarur bo'lgan uskunalarning tarkibini,
uning taxminiy narxini, analoglarning jahon narxidan, etkazib berish, o'rnatish va
ishga tushirish narxlaridan kelib chiqib aniqlash;
- xarajatlarni kamaytirish uchun barcha imkoniyatlarni ko'rib chiqish, masalan,
korxonaning o'zi tomonidan uskunalarni ishlab chiqarish yoki o'rnatish;
- real iqtisodiy samaradorlikka ta'sir ko'rsatadigan tavsiyalarni amalga oshirish
natijasida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan nojo'ya ta'sirlarni aniqlash;
- yuqorida keltirilgan barcha tadbirlarni hisobga olgan holda tavsiya etilgan
tavsiyanomaning umumiy iqtisodiy samarasini baholash.
O'zaro bog'liq tavsiyalar uchun kamida ikkita iqtisodiy samaradorlik
ko'rsatkichlari hisoblanadi:
- faqat ushbu tavsiyanoma amalga oshirilganda samarasi;
- taklif qilingan barcha tavsiyalar bajarilishi sharti bilan samarasi.
Iqtisodiy samarani baholash uchun oddiy qoplash davridan foydalanish etarli
bo’ladi. Buyurtmachining talabiga binoan (tekshirilgan korxona) va energiya
tejaydigan loyihani moliyalashtirish rejasi mavjud bo'lganda, loyihalarning
iqtisodiy samaradorligini baholash uchun yanada murakkab usullardan
foydalanishga ruxsat beriladi.
Foyda va xarajatlarni baholashdan so'ng barcha tavsiyalar uchta toifaga
bo'linadi:
- tannarxsiz va arzon - korxonaning joriy faoliyati tartibida amalga oshiriladi;
- o'rtacha narx - qoida tariqasida korxonaning o'z mablag'lari hisobidan amalga
oshiriladi;
- yuqori xarajatli - qo'shimcha mablag'larni talab qiluvchi, odata, qarz mablag'larini
jalb qilish bilan amalga oshiriladi.
Xulosa qilib aytganda, energiya tejash bo'yicha barcha tavsiyalar bir
jadvalda umumlashtirilib, ular yuqorida sanab o'tilgan uchta toifaga joylashtiriladi.
76
Har bir toifada tavsiyalar iqtisodiy samaradorlikni pasaytirish tartibiga ko'ra
ajratiladi. Ushbu tavsiyalar tartibi ularni amalga oshirishning eng maqbul ketma-
ketligiga mos keladi.
Korxonalarning energetik auditini o'tkazish bo'yicha komissiyaning xulosasi
ekspert komissiyasi (energiya auditorlari) tomonidan tayyorlangan, ushbu
komissiya xodimlarining malakali ko'pchiligi tomonidan tasdiqlangan va energiya
izlanishini o'tkazish vazifasiga mos keladigan, tekshirilayotgan korxonalarning
energiya tejaydigan faoliyati to'g'risida asosli xulosalarni o'z ichiga olgan hujjati
bo’ladi.
Energiya nazorati bo'yicha ekspert komissiyasi tomonidan tayyorlangan
xulosaga ushbu ekspert komissiyasi tomonidan qabul qilingan xulosaga
qo'shilmaydigan ekspertlarining maxsus asosli xulosalari ilova qilinadi.
Ekspert komissiyasi tomonidan tayyorlangan xulosa ushbu ekspert
komissiyasining rahbari va uning barcha a'zolari tomonidan imzolanadi va ularning
roziligisiz o'zgartirilishi mumkin emas.
Xulosa uch qismdan iborat bo'lishi kerak - kirish, tahliliy va yakuniy.
Kirish qismida quyidagilar ko'rsatilgan:
1) energetik izlanishdan o'tgan korxona nomi va tekshiruv o'tkaziladigan
uning faoliyati davri;
2) energiya iste'moli va rejalashtirilgan energiya balanslarini amalga oshirish
to'g'risidagi asosiy ma'lumotlar:
- mahsulotning asosiy turlarini ishlab chiqarish uchun va umuman korxona uchun
shartli (ekvivalent) yoqilg'i, issiqlik va elektr energiyasining umumiy sarflanishi;
- korxonada ishlatiladigan energiya manbalarining turlari, ularning miqdori va
texnologik jarayonlarning kattalashtirilgan guruhlari bo'yicha taqsimlanishi;
- eng ko'p energiya talab qiladigan turlarga ajratilgan holda ishlab chiqarilgan
mahsulotlar soni;
- mahsulotlarning asosiy turlarini ishlab chiqarish uchun yoqilg'i, issiqlik va elektr
energiyasining rejali va haqiqiy solishtirma sarfi;
- belgilangan iste'mol guruhlari bo'yicha energiya korxonalarining energiya balansi
va energiya jihozlarining tarkibi.
Analitik qism quyidagilarni bildiradi:
- energiyadan foydalanishning haqiqiy darajasini baholash va uni oshirish
imkoniyatini aniqlash;
- energiya iqtisodiyotining barcha elementlarida energiya yo'qotishlarining asosiy
sabablarini aniqlash va belgilash;
- yoqilg'i va energiyani tejashning ishlab chiqarish zaxiralari;
- ikkilamchi energiya manbalarining ishlab chiqarilishi va ulardan foydalanishni
aniqlash;
- individual o'rnatish va jarayonlarda energiya tashuvchilar parametrlarining har xil
turlaridan foydalanish samaradorligini baholash;
77
- yangi texnika va texnologiyalarni joriy etishning korxona faoliyatiga ta'siri;
- korxonaning energetika sohasi samaradorligini 5-10 yilga oshirishning joriy va
istiqbolli rejalari;
- uskunalarning ishlashining energiya rejimlarini kuchaytirish imkoniyati;
- energiya sarfini tartibga solish va rejalashtirishni takomillashtirish.
Amaldagi zaxiralar ob'ektning haqiqiy energiya balansini texnik jihatdan
yaxshi normativlar asosida tuzilgan balans bilan taqqoslash yo'li bilan aniqlanadi.
Texnik ob'ektiv normallashtirilgan muvozanat bilan faqat maxsus dizaynni
yoki uskunani uzoq vaqt sotib olishni talab qilmaydigan faoliyatni hisobga olish
kerak.
Istiqbolli zaxiralarning qiymati normallashtirilgan ikkita - texnik jihatdan
ob'ektiv va iqtisodiy jihatdan asosli (istiqbolli), - energiya balansini taqqoslash
yo'li bilan aniqlanadi.
Xulosaning yakuniy qismida quyidagilar mavjud:
- energiya resurslaridan samarali foydalanishni qisqacha baholash;
- yoqilg'i va energiya ta'minoti narxini pasaytirish bo'yicha tavsiyalar.
Xulosa rahbari tomonidan tasdiqlanadi va energiya izlanishini o'tkazgan
tashkilot muhri bilan tasdiqlanadi. Ixtisoslashgan tashkilotlar tomonidan
o'tkazilgan energetik izlanish natijalariga ko'ra quyidagilar ishlab chiqilishi kerak:
- yoqilg'i-energetika balansi (energetik pasporti), energiya iste'mol qilishning
maqbul rejimi;
- tekshirilgan tashkilot egasi bilan tartibga solinadigan xarajatlar ro'yxati,
xarajatlarni qoplash muddati va energiya tejaydigan loyihalar va tadbirlarni amalga
oshirish muddati bilan kelishilgan.
Ushbu hujjatlar ekspert komissiyasining xulosasiga ilova qilinadi.
Energiyani tejaydigan loyihalarning ekspertizasi
Energiyani tejaydigan loyihalar ekspertizasining maqsadi:
- loyihalarni amalga oshirish mumkinligiga ishonch hosil qilinadi;
- ularning muvofiqligiga ishonch hosil qilinadi;
- loyihalarning o'zaro ta'sirini o'rganish;
- loyihalarning narxini aniqlash;
- loyihalarning foydasini hisoblash;
- muqobil loyihalarni taqqoslash va birinchi o'ringa qo'yish;
- xulosa chiqarish.
Loyihalarni texnik baholashning asosiy vazifasi - loyihaning texnik jihatdan
maqbul va maqbul ekanligiga ishonch hosil qilish.
Taklif etilayotgan loyihani amalga oshirishda texnik xavflarni oldindan
ko'rish va baholash zarur bo’ladi.
Texnik xavf va nojo'ya ta'sirlardan tashqari, loyihalarning atrof-muhit
to'g'risidagi qonunlar va qoidalarga muvofiqligini, taklif qilingan echim nafaqat
qisqa muddatda, balki uzoq muddatli istiqbolda ham eng foydali bo'ladimi yoki
78
taklif qilingan echim boshqa sabablarga ko'ra korxona uchun qabul qilinishi
mumkin emas.
O'rnatishni rejalashtirish va uskunalarni etkazib beruvchilarni qidirish
mavjud byudjetga asoslangan bo'lishi kerak.
Ikkita ro'yxatni tuzish orqali ish narxini taxmin qilishni boshlash qulay
bo’ladi.
1. Uskunani sotib olish uchun kapital xarajatlar, jihozlarni o'rnatish va
sozlash xarajatlari, uskunalarni saqlash xarajatlari va boshqa mumkin bo'lgan
xarajatlarni o'z ichiga olgan xarajatlar tarkibiy qismlarining ro'yxati.
2. Loyihadan barcha mumkin bo'lgan foyda ro'yxati: energiya sarfini
kamaytirish; hosildorlikni oshirish; mahsulot sifatini yaxshilash; atrof muhitga
chiqadigan emissiyalarni kamaytirish; ekspluatatsiya xarajatlarini kamaytirish;
mehnat sharoitlarini yaxshilash; xodimlar sonining kamayishi va boshqalar.
Loyihaning narxini aniqlash uchun tavsiya etilgan uskunalar va ishlarning
narxining qiymatlari talab qilinadi.
Investitsiya loyihasini iqtisodiy jihatdan baholash, shuningdek ikkita
muqobil loyihani taqqoslashning eng oddiy iqtisidiy baholash usuli hisoblanadi.
Loyiha natijasida olingan yil davomida qo'shimcha daromadni taxmin qilish
o'zini qoplash usuli bo’ladi. "O'zini qoplash muddati" - dastlabki investitsiya
miqdoriga teng bo'lgan qo'shimcha foyda to'planishi davri hisoblanadi.
Loyiha taqdim etilganda uning iqtisodiy samaradorligiga ta'sir qiluvchi
omillardan tashqari, boshqa, moliyaviy bo'lmagan foyda keltiradigan, shuningdek
energiya narxlarining o'zgarishi, ishonchliligi va boshqalar bilan bog'liq xatarlarni
keltirib chiqaradigan dalilalar ko'rsatilishi kerak.
| 