KASBIY MOTIVATSIYANING AHAMIYATI
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
953
Barno Masharipova
Nukus Davlat Pedagogika Instituti
2- bosqich magistranti
Kalit so`zlar: motivatsiya, kasbiy motivatsiya, qadriyat, shaxs faolligi, shaxs
faolligining tashqi manbalari.
Ключевые слова: мотивация, учебные мотивы, ценностные ориентации,
личностные свойства, направленность на деятельность, направленность на
результат, направленность на процесс.
Key words: motivation, learning motives, value orientations, personal characteristics,
focus on activity, focus on result, focus on process.
Respublikamizda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy va madaniy sohalarda amalga
oshirilayotgan islohotlar ta`lim jarayoni, kadrlar tayyorlash tizimini ham tubdan yangilash
hamda rivojlantirishni talab etadi. Shu boisdan ta`lim tizimini zamon talablari darajasida va
erishilgan tajribalar asosida rivojlantirish orqali o`sib kelayotgan yosh avlodni jamiyat
hayotida faol ishtirok etadigan, har tomonlama etuk va yuksak ma`naviyatli, komil insonlar
etib
tarbiyalash
davlatimiz
siyosatining
ustuvor
yo`nalishlaridan
hisoblanadi.
Farzandlarimizni mustaqil fikrli, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni egallagan, mustahkam
hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun
dolzarb ahamiyatga ega bo`lgan masala hisoblanadi [1], – deb ta`kidlagan Sh.M.Mirziyoev.
Shunday ekan, yoshlarning, kelajak avlodning kasbiy etukligi, to`g`ri kasb tanlashi va
mohirona olib borishiga e`tibor qaratilishi hozirgi kunnig dolzarb masalalaridandir.
Zamonaviy ta’lim tizimida talabalarni tayyorlashni takomillashtirish bitiruvchilar
tayyorgarligining ko‘plab omillari va ularning kasbiy faoliyatga real tayyorlik darajasi bilan
shartlangan. Ular orasida pedagogik oliy o‘quv yurtlari talabalarining o‘qishga oid faoliyat
motivatsiyasi o‘ta muhim hisoblanadi. Pedagogik oliy o‘quv yurtlarining ta’limiy jarayonida
bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarligiga o‘sib boruvchi talablar va ularni kasbiy faoliyatga
tayyorlashning real darajasi o‘rtasidagi ziddiyat yaqqol ko‘rinadi. Zamonaviy ta’lim tizimida
talabalarni tayyorlashni takomillashtirish bitiruvchilar tayyorgarligining ko‘plab omillari va
ularning kasbiy faoliyatga real tayyorlik darajasi bilan shartlangan. Ular orasida pedagogik
oliy o‘quv yurtlari bo’lajak tarbiyachi-pedagog talabalarning o‘qishga va ishga oid faoliyat
motivatsiyasi o‘ta muhim hisoblanadi.
Shaxsiy kasbiy motivatsiyasi o‘zi va boshqa odamlarni kasbiy muvaffaqiyatga
erishishga rag‘batlantirish jarayoni sifatida ham gavdalanishi mumkin. Bundan tashqari,
kasbiy faoliyat motivatsiyasi kasb tanlashni va bu kasb bilan bog‘liq majburiyatlarni
davomiy bajarishni shartlaydigan aniq undovchi ta’sir sifatida ochib berilishi mumkin *4+.
Kasbiy motivatsiya nafaqat kasbiy yo‘lni to‘g‘ri tanlangani va mehnatga oid faoliyat
mahsuldorligini, o‘z mehnatining natijalarini qondirish darajasini, balki kasbiy ta’limning
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
954
muvaffaqiyatini belgilaydi. Bu fakt shu bilan tushuntiriladiki, tahsilning samarali jarayoni,
kamida ikkita omil – kognitiv sohalar va shaxs motivatsion sohasining rivojlanish darajasi
bilan shartlangan. Bu fikr oliy maktab talabalarining kasbiy motivatsiyasining ifodalanganlik
darajasi va intellektual qobiliyatlarning rivojlanish darajasi qator empirik tadqiqotlari bilan
tasdiqlanadi. Demak, A.A.Rean [5] tadqiqotlaridan biri davomida quyidagi natijalarni oldi.
Talabalar –bo‘lg‘usi pedagoglar guruhida umumiy intellekt shkalasi bo‘yicha test
o‘tkazgancha va mazkur testlashni o‘qishga oid o‘zlashtirish darajasi bilan solishtirgancha
aniqlandiki, intellektning o‘qishga oid o‘zlashtirish bilan na maxsus predmetlar bo‘yicha, na
umumta’lim fanlarining bloki bo‘yicha hech qanday ahamiyatli aloqasi yo‘q. Bu fikr boshqa
tadqiqotlarda ham o‘z tasdig‘ini topdi *5+ Yana bitta ahamiyatli qonuniylik aniqlandi:
“kuchli” va “zaif” talabalar intellekt darajasi bo‘yicha emas, balki o‘qishga oid faoliyat
motivatsiyasining kuchi, sifati va turi bo‘yicha farq qilarkanlar. “Kuchli” talabalar uchun
ichki motivatsiya kuchli: ularga kasbni yuqori darajada o‘zlashtirish xos bo‘lib, mustahkam
bilim olish va amaliy malakalarga ega bo‘lishga mo‘ljal oladilar. “Zaif” talabalarga kelsak,
ularning motivlari asosan tashqi, vaziyatli: bunday talabalar uchun, birinchi navbatda,
yomon o‘qishlari uchun muhokama qilish va jazolashdan, stipendiyadan mahrum
bo‘lmaslikdan va h.k. dan qochish muhim. Agar kasbiy motivatsiya tuzilmasi haqida
gapiradigan bo‘lsak, bu yerda kasbga ijobiy munosabat o‘ta muhim rol o‘ynaydi, chunki
bunday munosabat ta’limning yakuniy maqsadi bilan bog‘liq. Boshqacha aytganda, agar
talaba kasbini ongli tarzda tanlagan bo‘lsa va uni o‘ziga bo‘lganiday jamiyat uchun ham
ahamiyatli deb hisoblasa, bu, shubhasiz, kasbiy tayyorgarlik natijalariga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi. Oliy o‘quv yurtlari talabalarining kasbga bo‘lgan munosabatlarini aniqlash
bo‘yicha olib ma’lumotlariga ko‘ra *3; 5+ xulosa qilish mumkinki, ko‘proq 1-bosqich
talabalari tanlagan kasblaridan mamnunlar. Biroq barcha o‘quv yili davomida bu
ko‘rsatkich bitiruv bosqichiga qadar doimiy ravishda pasayib boradi. Oliy o‘quv yurtini
tugatishga ozgina qolishiga qaramay kasbidan qoniqish eng kam, kasbga munosabatning
o‘zi ijobiy bo‘lib qolaveradi. Bunday natijalar sababi – bu, bir tomondan, muayyan oliy
o‘quv yurtlarida ta’lim berishning yuqori bo‘lmagan darajasi, boshqa tomondan esa –
birinchi bosqich talabalarida romantik tasavvur va kasb egallashning real usullarini
bilmaslikning ustunlik qilishi bo‘lishi mumkin, desa ham bo‘ladi. Shunday qilib, bo’lajak
tarbiyachi – pedagog talabaning o‘qishga oid-kasbiy motivatsiyasini susaytiruvchi dastlabki
salbiy omillar orasida mazkur kasb to‘g‘risida oldin mavjud bo‘lgan tasavvurlarning talaba
oliy o‘quv yurtida uchratganlariga muvofiq emasligini aytish mumkin. Qator empirik
tadqiqotlar ko‘rsatdiki, ikkinchi omil –bu muntazam ravishdagi va zo‘r g‘ayrat talab
qilinadigan o‘quv faoliyatiga yetarlicha tayyor emaslikdir. Keyin boʼlajak tarbiyachi-pedagog
talabada o‘qish va kasbga oid motivatsiyaning pasayishi omili sifatida boshqa ixtisoslikka
o‘tishga intilish va o‘qishga umumiy ijobiy munosabat bo‘lgan taqdirda alohida o‘quv
fanlariga salbiy munosabat yuzaga kelishi mumkin. Oxirida, odatda, kelajakda kasbiy
faoliyatda samarali bajarish uchun yaxlit kasbiy ta’lim tizimida muayyan o‘quv fanining
o‘rnini va uni o‘rganish davomida shakllanuvchi bilim, malaka, ko‘nikmalar ahamiyatini
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
955
tushunmaslik paydo bo‘ladi. Biz qanday omillar boʼlajak tarbiyachi-pedagog talabaning
o‘qish va kasbga oid faoliyati motivatsiyasini pasayishiga olib kelishini aniqlab oldik.
Talabalar, shu jumladan, talaba-pedagoglarning o‘quv-kasbiy faoliyatini tanlash va amalga
oshirishni shartlovchi omillar to‘g‘risidagi masala ochiq qolmoqda. Bu savolga javobni
shaxsning faolligi manbaini aniqlab va shaxsning o‘qishga va kasbga oid faoliyati
motivlarining turli-tuman tasniflarini ko‘rib chiqib topish mumkin. Shaxs faolligini tashqi va
ichkiga ajratish qabul qilingan. Ichki manbaga bilishga oid va ijtimoiy ehtiyojlar (ijtimoiy
jihatdan ma’qullanadigan harakatlar va yutuqlarga intilish), qiziqishlar ustanovkalar,
namuna va stereotiplar hamda o‘z-o‘zini mukammallashtirishga intilish, o‘qish va boshqa
faoliyat turlarida o‘zini namoyon qilish hamda o‘z-o‘zini ro‘yobga chiqarish ehtiyoji bilan
shartlanadigan boshqa jihatlar kiradi [3]. Bu yerda real Men obrazining shaxs ideal obraziga
muvofiq kelmasligi faollikni harakatlantiruvchi kuch bo‘lib xizmat qiladi. Shaxs faolligining
tashqi manbalari – o‘quvchining talab, ko'nikma va imkoniyatlari tegishli bo‘lgan hayotiy
faoliyati shartidir. Boʼlajak tarbiyachi-pedagog talabalar axloq, muloqot va faoliyatning
ijtimoiy me’yorlariga amal qilish zaruriyati bilan bog‘liq *5+. Ko’nikma jamiyatning o‘qishga
munosabatini inson tomonidan qabul qilinadigan va unga o‘quv faoliyatini amalga oshirish
bilan bog‘liq qiyinchiliklarni yengib o‘tish imkonini beradigan axloq me’yorlari sifatida
xarakterlaydi. Imkoniyatlar – bu o‘quv faoliyatini avj oldirish uchun zaruriy ob’ektiv shartdir
(maktablar, darsliklar, kutubxonalar va h.k.larning mavjudligi). Bu holatda inson
rivojlanishining shaxsiy rivojlanishi va u yashayotgan jamiyatning ijtimoiy ekspektatsiya
darajasining mos kelmasligi shaxsiy faollikni harakatga soluvchi kuch bo‘ladi. O‘qish va
kasbga oid motivlar tasnifi juda ko‘p ekanligi faktiga e’tiborni qaratamiz. Mazkur ish
doirasida biz nazarimizda o‘zida birmuncha ahamiyatli bo‘lgan motivlarni olgan bir nech
tasnifni ko‘rib chiqamiz, xolos. Demak, yuqorida sanab o‘tilgan faollik manbalari asosida
motivlarning quyidagi guruhlari ajratiladi [1]:
- ijtimoiy (o‘qishning ijtimoiy ahamiyatini anglash, o‘qishning shaxsiy-rivojlantiruvchi
qiymatini tushunish, dunyoqarash va olamni tushunishni rivojlantirishga bo‘lgan ehtiyoj va
boshqalar);
- bilishga oid (bilim olishga qiziqish, qiziquvchanlik, bilishga oid qobiliyatlarni
rivojlantirishga intilish, intellektual faoliyatdan lazzat olish va boshqalar);
- shaxsiy (o‘z-o‘zini hurmat qilish va shahratparastlik tuyg‘usi, tengdoshlari o‘rtasida
obro‘dan foydalanishga intilish, referent bo‘lgan sinfdoshlarga taqlid qilish, o‘ziga xos
bo‘lishga urinish va boshqalar).
O‘qishga motivatsiyaning dastlabki ikki turida orientatsiya jarayonga yo‘naltirilgan.
Shaxsiy motivlar ustunlik qilgan holatda motivatsion orientatsiyalar natijaga va
atrofdagilarning reaksiyasiga, jumladan, o‘qituvchi bahosiga yo‘naltirilgan. Diqqatga
sazovor joyi shundaki, empirik tadqiqotlarning biri davomida talabalarning motivatsion
orientatsiyalari va ularning akademik o‘zlashtirishlari o‘rtasidagi aloqa yuzasidan *5+
quyidagilar aniqlandi: o‘zlashtirish bilan birmuncha puxta aloqa ularning jarayonga va
natijaga orientatsiyasi, kamroq puxta aloqa –o‘qituvchining bahosiga bo‘lgan orientatsiya
Международный научный журнал № 7 (100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» февраль, 2023 г
956
ekan. Keltirilgan tasnifda kasbiy tayyorgarlikning yuqori darajasini rivojlanishi uchun
birmuncha ko‘maklashuvchi motivatsiya, bizning nazarimizda, ijtimoiy va bilishga oid
motivatsiyalardir. Bilishga oid va ijtimoiy motivatsiyalar birmuncha chuqur bilim, ko‘nikma
va malakalarni shakllantirishga ko‘maklashadi. D.Yakobson *2+ yaratgan o‘qishga oid
faoliyat tasniflaridan biri bo‘yicha motivlar 2 ga ajratiladi: o‘quv vaziyatiga bog‘liq
bo‘lmagan motivlar va o‘quv faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan motivlar.
1. O‘quv vaziyatiga bog‘liq bo‘lmagan motivlar:
kasb tanlashdagi tor ijtimoiy motivatsiya (inkor etadigan motivatsiya) – bu yerda ota-
onalar, bu sohada vakolatli bo‘lgan odamlar bilan ijtimoiy barobarlashtirish yetakchi motiv
vыbora bo‘ladi, shuningdek, omadsizlikdan, ota-onalar, yaqinlar oldidagi mas’uliyat,
burchdan qochish motivlarining ustunlik qilishi xosdir; umumijtimoiy motivatsiya –
o‘qishga oid faoliyatga undash boshqa odamlarga foyda keltirishga ehtiyoj asosida yotadi;
pragmatik (cheklangan shaxsiy) motivatsiya, unda faoliyatga undash – bu kasbning ijtimoiy
nufuzi va karerada o‘sish imkoniyatidadir.
2. O‘quv faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan motivlar: bilishga oid motivatsiya – o‘qishni
shaxsning yangi bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallashga bo‘lgan intilishi boshqaradi;
kasbiy motivatsiya, bunda talabada tanlangan kasbga, uning mazmuni va ijodiy
imkoniyatlariga qiziqish; mazkur kasbda ishlash uchun o‘z qobiliyatlariga ishonch bor;
shaxsiy o‘sish motivlari – bu holatda o‘z-o‘zini rivojlantirish, o‘z-o‘zini takomillashtirishga
intilish o‘quv faoliyati jarayonini boshqaradi. Talabalarning o‘qishga oid faoliyati
motivatsiyasi xususiyatlarini o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalarni hal qiladigan
tashhisiy dastur ishlab chiqildi: talabalarning o‘qishga oid faoliyatini yetakchi motivlarini
aniqlash; talabalarning o‘qishga oid faoliyati motivatsiyasi va ularning kasbiy yo‘nalganligi
o‘rtasida aloqa o‘rnatish; talabalarning o‘qishga oid faoliyati motivatsiyasi va ularning
shaxsiy yo‘nalganligi o‘rtasida aloqa o‘rnatish; talabalarning o‘qishga oid faoliyati
motivatsiyasi va ularning qadriyatli orientatsiyasi bilan aloqa o‘rnatish.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, bo’lajak tarbiyachi-pedagog talaba shaxsining
motivatsion sohasini rivojlantirishning sifatli xususiyatlari shaxsiy va kasbiy yo‘nalganlik,
qadriyatlar yo‘nalganligiga bog‘liq. Shaxsning motivatsion sohasi faoliyat bilan belgilanadi.
Faoliyat rivojlanish va o‘z-o‘zini rivojlantirish komponenti bo‘lishi uchun nafaqat uning
mazmuni xarakterini chuqur tushunish, balki shaxsning motivatsion tomonini doimo
takomillashtirish muhim. Motivatsion sohani chuqur bilish va tushunish muvaffaqiyatni,
bo’lajak tarbiyachi-pedagog shaxsining faolligini uning rivojlanishini kerakli oqimiga
yo‘naltirishni ta’minlashi mumkin. Shundagina o’z kasbini yetuk, mohir, professional egasi
bo’lib yetishida asosiy qadamlardan birini tashlagan bo’ladi. Harqanday ishnibg, kasbning
o’ziga yarasha qiyinchiliklari bor, bulardan muommosiz o’ta olishga esa albatta insonda
o’zining kasbiga bo’lgan muhabbat va ichki motivatsiyasi bo’lishi katta rol o’ynaydi.
| 