Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo

1. 
   Qur'oni Karimdagi asosiy g`oyalardan biri barcha musulmonlarning
   qardoshligi bo`lib, arab qabilalari shu bayroq atrofida birlashdi. Halol
   mehnat, dehqon, hunarmandlar mehnati ulug`landi, barcha boylik shu
   asosda paydo bo`lishi uqtirildi. Bu muqaddas kitobda Alloh taolo savdoga
   katta ahamiyat bergan, sudxo`rlikni, ya'ni ribo' (sudxo`rlik foizi) ni harom
   qilgan, mulkning muqaddasligini, birovning mulkiga xiyonat va hatto
   hasad qilishni katta gunoh degan. Islomda jamiyatning tengsizligi taqdiri
   azaldan deb tan olinadi, ammo halollik va to`g`rilikka buyuriladi va
   yolg`on ishlatish, o`g`rilik va mehnatsiz daromad topish man qilinadi.
   Alloh taoloning Qur'oni Karimda qarz olish va berish, merosni taqsimlash
   (4-sura, 8-oyat), yetim-esirlarga muruvvat, xayr-ehson qilish (3-sura, 128-
   oyat) haqidagi oyati karimalaridan kelib chiqadigan g`oyalar hamda soliq
   turlari va miqdori ham katta ahamiyat kasb etadi. Yetimlar haqiga xiyonat
   qilish eng katta gunohlardan deb e'lon qilingan. Shuningdek, o`zaro
   yordam ham (5-sura, 3-oyat) zarur, lekin yomon ishlarda va dushmanlikda
   emas deyiladi. Oyati karima va hadisi shariflarda turli kasblarni egallash,
   ayniqsa dehqonchilik, qo`ychilik bilan shug`ullanish, mehnat qilish
   zarurligi marhamat qilingan.
   Islom aqidasida isrofgarchilikka qarshi kurash Qur'oni Karimdagi
   "Yenglar, ichinglar, hadya qilinglar, ammo isrof qilmanglar", degan oyatlar
   asosida olib boriladi (bu hozirgi davrda eng dolzarb masalaga aylangan).
   "Daryo bo`yida tahorat qilsalaringiz ham suvni isrof qilmanglar", kabi
   PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
   38
   qoidalar aynan hozirgi zamon iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nihoyatda
   ahamiyatli.
   Islom huquqshunosligida foyda miqdori 10 foiz qilib belgilangan
   (buni boshqa fikrlar bilan solishtiring).
   Sharq iqtisodiy tafakkurining rivojlanishida arab mutafakkiri Ibn
   Xaldun Abdurrahmon Abu Zayd (1332-1406)ning hissasi benihoya katta
   (Tunisda tug`ilgan, Fes sultonida hattot-kotib bo`lgan). 1382 yili Qohiraga
   kelib mudarrislik qilgan, keyinroq qozi bo`lgan. Asosiy asari "Kitob-ulibar" ("Ibratli misollar kitobi"-1370y.). U birinchilardan bo`lib tarixiy
   ijtimoiy taraqqiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi haqida fikr
   yuritdi, G`arb olimlari Makiavelli, Monteskyega katta ta'sir ko`r-satdi.
   
2. 
   XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to'la
   shakllandi, bu britaniyalik olim A.Smit tomonidan amalga oshirildi.
   Bu davrda Angliyada obyektiv shart-sharoitlar mavjud edi: bm:jua
   inqilobi manufakturadan fabrikaga o'tilishi, agrar islohot, kapitalning
   dastlabki jamg'arilishi, sinfiy va mulkiy differensiatsiya va boshqalar.
   Mantiqiy abstraksiya uslubi asosida iqtisodiy voqea va jarayonlarning
   mohiyati to'g'ri talqin etib berildi. Yangi bmjuajamiyati har tomonlama
   obyektiv asosda tahlil qilinib, uning progressiv tomonlari ko'rsatib
   berildi. Xususiy mulkning abadiyligi va daxlsizligi qo'llab-quvvatlandi.
   Klassik maktab vakillari inson xohishiga bog'liq bo'lmagan obyektiv
   iqtisodiy qonunlarning mavjudligini ular iqtisodiy tizimda tabiiy
   turg'unlikni ta'minlashga, o'z-o'zini boshqarishga qodir ekanligi tan
   olinadi, shu sababli davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iloji boricha
   inkor etiladi va erkin savlo-sotiq qo'llanadi.
   
3. 
   Zahiriddin Muhammad Boburning iqtisodiy g'oyalari qaysi asarlarda bayon etilgan.
   

1. 
   Asosiy asari "Kitob-ulibar" ("Ibratli misollar kitobi"-1370y.). U birinchilardan bo`lib tarixiy
   ijtimoiy taraqqiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi haqida fikr
   yuritdi, G`arb olimlari Makiavelli, Monteskyega katta ta'sir ko`r-satdi.
   Olimning konsepsiyasi "ijtimoiy tabiat" ga yaqin, jamiyat rivoji
   (evolutsiyasi) oddiylikdan sivilizatsiya saridir.
   Ibn Xaldunning bu asaridan tarjima "Ijtimoiy fikr" jurnalining 1998
   yil 1-sonida (158-165-betlar) keltiriladi. Asarning "Kitobi avval" qismida
   "Inson jamoasining farqli tomonlarini: shohlik hokimiyati, odamlarning
   daromadlari" ni o`rganish asosiy vazifa qilib qo`yilgan. Olim: "Insonga xos
   bo`lgan jihatlarga yashash uchun mablag`, narsa topishga intilish, bu uchun
   mehnat qilish zarurati ham kiradi", deb yozadi. Davlatning yashash davr va
   bosqichlari keltiriladi, u beshga bo`linadi va nihoyatda ibratlidir. Mehnat
   qilinmasa, "bozor munosabati ham barham topadi".
   "Davlatning kuchi va qudrati, aholining soni boylik va farovonlikka bog`liqdir", deb yozadi olim. Soliqlar zarurligi uqtiriladi, soliqlar
   yana aholining o`ziga qaytib keladi. "Aholining boylik manbayini bozor va
   savdo munosabatlari tashkil etadi", deganda olim xuddi bugungi iqtisodiy
   g`oyani qo`llab-quvvatlaydi. Merkantilistik g`oya klassik maktab fikrlari
   bilan to`ldiriladi. "Savdogar moliga narx qo`yishda barcha sarf-xarajatlarni
   hisoblab narx yozadi". Olimning bexosiyat, mevasiz daraxtlar ekishdan
   chetlanish haqidagi fikri ham qimmatlidir.
   Soliqlarni faqat davlat, ayrim hukmdorlar foydasiga yig`ish jamiyat
   tanazzumiga olib kelishi aytiladi.
   Ibn Xaldun dastlab birgalikda "ishlab chiqarish" faoliyatiga katta
   e'tibor berdi, jamiyat moddiy qiymatlar "ishlab chiqaruvchilar" jamoasidan
   iborat deydi. U "Odamning kelib chiqishida mehnatning o`rni"ni ochib
   berishga harakat qilgan. Hunarmandchilik, fan va san'atning rivoji bevosita
   "mehnat unumdorligining o`sishi" bilan bog`liq deydi. "Oddiy" va
   "murakkab" mehnat farqlangan, mehnat bo`lmasa, buyum ham bo`lmas
   edi, degan muhim xulosa chiqariladi. Olim fikrlarida "zaruriy" va
   "qo`shimcha mahsulot", "zaruriy va qo`shimcha mehnat" tushunchalari
   PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
   39
   farqlanadi. U "tovarning iste'mol qiymati" va "qiymat" tushunchalarini
   ta'rifladi. Zamon va makonda o`z zamondoshlaridan ancha ilgari bu
   g`oyalarni berdi."Oldi-sotdi bitimi asosida teng ayirboshlash qoidasiga
   amal qilinishi kerak, bunda sarflangan mehnatning teng yarmi
   ayirboshlanadi", "agar bu hunarmandchilik mahsuli bo`lsa - unga
   sarflangan mehnatiga teng", "daromad qiymati esa sarflangan mehnat
   ushbu buyumning boshqa buyumlar ichida tutgan o`rni va uning odamlarga
   zarurligi bilan belgilanadi". Bunda tovarlarni tenglashtirish mehnatni
   tenglashtirish shaklida yuzaga chiqadi, ya'ni mehnatning roli va tovarning
   foydaliligi ham hisobga olinmoqda, bu juda muhim.
   Qishloq xo`jaligi va hunarmandchilik bilan birga savdoni hayot
   uchun tabiiy zarurat deb bilgan va fiziokratlardan ilgarilab ket-gan.
   Tovar qiymatiga xomashyo qiymati, mehnat vositalari, oraliq tovar
   ishlab chiqaruvchilar mehnatining qiymati kiradi. U aytadiki, ayrim
   hunarlar boshqa hunarlarni o`z ichiga oladi: masalan, duradgor yog`ochdan
   ishlangan buyumlarni, to`quvchi yigirilgan ipni ishlatadi va hokazo, ya'ni
   ishlab chiqarishning ijtimoiyligi isbotlab beriladi. Tovar-pul munosabatlari
   tahlil etilgan, narxlar bozorga olib chiqilgan tovarlar massasi (talabtaklif)ga bog`liqligi aytilgan. Nonga baholarni mo`tadil ushlab turish,
   farovanlik manbayi ekanligi ko`rsatiladi. Soliq tizimini tartibga solish
   kerakligi qayd etiladi; uningcha soliq pasayishi ijtimoiy hayotni
   yuksaltiradi.
   Bundan deyarli 600 yil avval bozor tushunchasiga izoh beriladi. Ibn
   Xaldun fikricha: "Bozor - bu hunarmandchilikni mukammallashtirish va
   mehnat unumdorligini oshirishning garovidir".
   Shunisi diqqatga sazovorki, Ibn Xaldun (asli arab) tarix taqozosi
   bilan Amir Temur bilan Damashqda uchrashgan (asir tushgan) va u bilan
   suhbat qurgan. Ko`p sohalarda, jumladan iqtisodiyotga oid asarlar muallifi,
   katta domla ekanligini bilib qolgan Amir Temur Ibn Xaldunni asirlikdan
   qutqarib, o`z vataniga qaytishga va ijodiy ishini davom ettirishga imkon
   bergan. Bu olijanoblik ilmga bo`lgan hurmat ramzidir.
   
2. 
   Navoiy boylikni ikki yo`l bilan topish mumkin, deydi. Birinchi
   yo`li - bu o`z mehnati bilan iqtisod qilib boylikni to`plash, orttirish, yig`ish
   va o`ziga to`q yashash. Bunday boylik to`plashga Navoiy hayrihohlik
   bildirdi. U olingan va to`plangan boylikni uch qismga bo`lib, birinchi
   qismini ketgan harajatga, ikkinchi qismini o`zining va oilasining
   ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun
   sarflashga chaqiradi. Masalan, 1482 yilda yozilgan "Vaqfiya" asarida
   A.Navoiy shaxsan o`zining yerlaridan olingan daromad misolida
   daromadning o`z harajatlari va oila ahliga yetarli qismini olib qolib, qolgan
   qismini aholining foydali mehnatiga sarflashga chaqirgan. Boylik
   topishning ikkinchi yo`liga esa, ya'ni o`g`rilik, ta'magirlik va zo`rlik
   hisobiga boylik orttirishga Navoiy keskin qarshi chiqadi. U bunday
   ishlardan naf-ratlanadi va shu yo`l bilan boylik orttirayotgan kishilarni
   jamiyat hisobiga yashayotgan va boylik orttirayotgan parazit qatlamdir,
   deb ta'riflaydi.
   
3. 
   Olimning tadqiqot usulida empirizm elementlari (unsurlari) bo'lishiga qaramasdan (bu masalan, yer bahosini talqin etishda ko'rinadi),
   davlatning iqtisodiy faoliyatga aralashuvini qisman qo'llaydi (mamlakatdagi savdogarlar sonini qisqartirishni talab etadi), u asosan erkin
   iqtisodiyot (laisser faire) prinsiplarini qo'l1aydi vamerkantilistlardan
   farqli ravishda pul muomalasi va savdoni erkinlashtirish tarafdori bo'lgan.
   U o'z tadqiqotlarida bir qancha metodik (shartli) soddalashtirishlardan
   foydalanadi:
   • muomala sohasining ishlab chiqarishga teskari ta'siri inkor etiladi;
   • pul va tovar bozodarining o'zaro bog'liqIigi ko'zda tutilmaydi;
   74
   mehnat natijasi sifatida namoyon bo'ladi, bu qO'shimcha qiymat,
   uningcha, rentadir.
   U ishlab chiqarmaydigan aholiga - dindorlar, advokat, amaldorlarga
   salbiy munosabatda bo'ldi, shuningdek, u sotuvchilar sonini ham
   keskin kamaytirish tarafdori edi. Tadbirkorlar va yer egalarining
   daromadlarini belgilash uchun umumiy bo'lgan «Renta» tushunchasi
   kiritiladi.
   V.Petti renta nazariyasini ham ishlab cbiqdi (siz ham rentani bir
   eslang). Uning flkricha, renta mahsulot (natura) ko'rinishida ish haqi
   va urug'likni ajratgandan keyin qoladigan mahsulot miqdoriga teng
   bo'lishi kerak. Demak, bu holda renta qo'shimcha mahsulotga teng. Pul
   holidagi renta qO'shimcha mahsulotning kumush miqdoliga teng
   qiymatidir.
   V.Pettida foyda tushunchasi alohida kategoriya shaklida yo'q, renta
   barcha qo'shimcha qiymatga teng miqdor deb baholanadi. Shu sababIi
   renta to'g'risidagi nazariyada amalda qo'shimcha qiymat haqida gap
   boradi. Qiymatni mehnat sarflari sifatida qarab, V.Petti birin-ketin
   renta (qo'shimcha qiymat)ni qO'shimcha mehnat natijasi ekanligini
   aniqlaydi. Buni fermerning foydasi sifatida ham qaraydi.
   Ish haqi va rentani mehnat asosida yuzaga kelgan qiymatning bir
   bo'lagi sifatida tahlil etib, Petti muhim qisqacha xulosalar chiqaradiki,
   unga ko'ra ish haqi va renta bir-biriga qarshi. Masalan, - deydi u, -
   bir bushel (36,4 kg) bug'doy 60 pensdan sotiladi, undan 20 pensi
   yer rentasiga, 40 pensi yer egasining ish haqi sifatida berilsa va ish
   haqi 1/8 ga yoki kuniga 8 dan 9 pensga ko'tarilsa, yer egasining 1
   bushel bug'doydagi hissasi 40 dan 45 ga ko'tariladi, yer rentasi esa 20
   dan 15 pensga (ya'ni 5 pensga) kamayadi.
   

1. 
   Asosiy asari "Kitob-ulibar" ("Ibratli misollar kitobi"-1370y.). U birinchilardan bo`lib tarixiy
   ijtimoiy taraqqiyotning moddiy tamoyillarga asoslanishi haqida fikr
   yuritdi, G`arb olimlari Makiavelli, Monteskyega katta ta'sir ko`r-satdi.
   Olimning konsepsiyasi "ijtimoiy tabiat" ga yaqin, jamiyat rivoji
   (evolutsiyasi) oddiylikdan sivilizatsiya saridir.
   Ibn Xaldunning bu asaridan tarjima "Ijtimoiy fikr" jurnalining 1998
   yil 1-sonida (158-165-betlar) keltiriladi. Asarning "Kitobi avval" qismida
   "Inson jamoasining farqli tomonlarini: shohlik hokimiyati, odamlarning
   daromadlari" ni o`rganish asosiy vazifa qilib qo`yilgan. Olim: "Insonga xos
   bo`lgan jihatlarga yashash uchun mablag`, narsa topishga intilish, bu uchun
   mehnat qilish zarurati ham kiradi", deb yozadi. Davlatning yashash davr va
   bosqichlari keltiriladi, u beshga bo`linadi va nihoyatda ibratlidir. Mehnat
   qilinmasa, "bozor munosabati ham barham topadi".
   "Davlatning kuchi va qudrati, aholining soni boylik va farovonlikka bog`liqdir", deb yozadi olim. Soliqlar zarurligi uqtiriladi, soliqlar
   yana aholining o`ziga qaytib keladi. "Aholining boylik manbayini bozor va
   savdo munosabatlari tashkil etadi", deganda olim xuddi bugungi iqtisodiy
   g`oyani qo`llab-quvvatlaydi. Merkantilistik g`oya klassik maktab fikrlari
   bilan to`ldiriladi. "Savdogar moliga narx qo`yishda barcha sarf-xarajatlarni
   hisoblab narx yozadi". Olimning bexosiyat, mevasiz daraxtlar ekishdan
   chetlanish haqidagi fikri ham qimmatlidir.
   Soliqlarni faqat davlat, ayrim hukmdorlar foydasiga yig`ish jamiyat
   tanazzumiga olib kelishi aytiladi.
   Ibn Xaldun dastlab birgalikda "ishlab chiqarish" faoliyatiga katta
   e'tibor berdi, jamiyat moddiy qiymatlar "ishlab chiqaruvchilar" jamoasidan
   iborat deydi. U "Odamning kelib chiqishida mehnatning o`rni"ni ochib
   berishga harakat qilgan. Hunarmandchilik, fan va san'atning rivoji bevosita
   "mehnat unumdorligining o`sishi" bilan bog`liq deydi. "Oddiy" va
   "murakkab" mehnat farqlangan, mehnat bo`lmasa, buyum ham bo`lmas
   edi, degan muhim xulosa chiqariladi. Olim fikrlarida "zaruriy" va
   "qo`shimcha mahsulot", "zaruriy va qo`shimcha mehnat" tushunchalari
   PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
   39
   farqlanadi. U "tovarning iste'mol qiymati" va "qiymat" tushunchalarini
   ta'rifladi. Zamon va makonda o`z zamondoshlaridan ancha ilgari bu
   g`oyalarni berdi."Oldi-sotdi bitimi asosida teng ayirboshlash qoidasiga
   amal qilinishi kerak, bunda sarflangan mehnatning teng yarmi
   ayirboshlanadi", "agar bu hunarmandchilik mahsuli bo`lsa - unga
   sarflangan mehnatiga teng", "daromad qiymati esa sarflangan mehnat
   ushbu buyumning boshqa buyumlar ichida tutgan o`rni va uning odamlarga
   zarurligi bilan belgilanadi". Bunda tovarlarni tenglashtirish mehnatni
   tenglashtirish shaklida yuzaga chiqadi, ya'ni mehnatning roli va tovarning
   foydaliligi ham hisobga olinmoqda, bu juda muhim.
   Qishloq xo`jaligi va hunarmandchilik bilan birga savdoni hayot
   uchun tabiiy zarurat deb bilgan va fiziokratlardan ilgarilab ket-gan.
   Tovar qiymatiga xomashyo qiymati, mehnat vositalari, oraliq tovar
   ishlab chiqaruvchilar mehnatining qiymati kiradi. U aytadiki, ayrim
   hunarlar boshqa hunarlarni o`z ichiga oladi: masalan, duradgor yog`ochdan
   ishlangan buyumlarni, to`quvchi yigirilgan ipni ishlatadi va hokazo, ya'ni
   ishlab chiqarishning ijtimoiyligi isbotlab beriladi. Tovar-pul munosabatlari
   tahlil etilgan, narxlar bozorga olib chiqilgan tovarlar massasi (talabtaklif)ga bog`liqligi aytilgan. Nonga baholarni mo`tadil ushlab turish,
   farovanlik manbayi ekanligi ko`rsatiladi. Soliq tizimini tartibga solish
   kerakligi qayd etiladi; uningcha soliq pasayishi ijtimoiy hayotni
   yuksaltiradi.
   Bundan deyarli 600 yil avval bozor tushunchasiga izoh beriladi. Ibn
   Xaldun fikricha: "Bozor - bu hunarmandchilikni mukammallashtirish va
   mehnat unumdorligini oshirishning garovidir".
   Shunisi diqqatga sazovorki, Ibn Xaldun (asli arab) tarix taqozosi
   bilan Amir Temur bilan Damashqda uchrashgan (asir tushgan) va u bilan
   suhbat qurgan. Ko`p sohalarda, jumladan iqtisodiyotga oid asarlar muallifi,
   katta domla ekanligini bilib qolgan Amir Temur Ibn Xaldunni asirlikdan
   qutqarib, o`z vataniga qaytishga va ijodiy ishini davom ettirishga imkon
   bergan. Bu olijanoblik ilmga bo`lgan hurmat ramzidir.
   
2. 
   Yangi era - milodning III asridan boshlab Osiyoda, milodning V
   asridan G'arbiy Yevropada quldorlik tuzumi yangi feodal ishlab
   chiqarish usuli bilan almashdi.
   Ammo quldorlik tuzumining qoldiqlari feodalizm va hatto kapitalizm
   davrida saqlanib qoldi. Masalan, eng rivojlangan AQSHda quldorlik,
   qullar mehnatidan foydalanish 1861-1865-yillardagi fuqarolik urushidan
   keyin to'la tugatildi. Markaziy Osiyo, xususan, Turkistondagi qullik
   davri ham shu davrda, ya'ni o'lka Rossiya tomonidan bosib olingach,
   qonun yo'li bilan taqiqlandi. Ayrim tarixiy, iqtisodiy-ijtimoiy sabablarga
   ko'ra Yevropaning asosiy qismida, jumladan, Rossiyada qulchilik ishlab
   chiqarish usuli darajasiga yetmadi, feodalizmga o'tildi. Tuzumda yerga
   xususiy mulkchilik ma\jud bo'lib, bevosita ishlab chiqaruvchilar bo'lgan,
   rasman ozod dehqonlarni ekspluatatsiya qilishga asoslangan. Yer egalari
   - feodallar yoki davlat dehqonlardan barshchina (ishlab berish), natural
   (mahsulot) yoki pul obrogi (soliq) sifatida yer rentasini olish imkoniga
   ega edilar. Shunday qilib, feodalistik jamiyat yirik yer egalari va mayda
   ishlab chiqaruvchilar - dehqonlarning hamkorligiga asoslangan.
   Qulga nisbatan erkin dehqon ishlab chiqarishdan xiyla manfaatdor
   bo'lgan, o'zining oilasi, ayrim ishlab chiqarish vositalariga, xo'jalik
   mustaqilligiga ega edi, shu sababli mehnat unumdorligi va ishlab
   chiqarish kuchlari ancha o'sdi. Feodalizm shu jihatdan avvalgi ibtidoiy
   jamoa va quldorlikdan tarixan progressiv jamiyat edi. Ammo bu davrda
   hali ham qoloq texnika ma\jud bo'lib, ishlab chiqarish kuchlarining
   rivoji sekin borgan. G'arbiy Yevropada feodal ishlab chiqarish usuli V
   asr oxiri (Rim imperiyasining qulashi)dan burjua inqiloblari (XVIIXVIII asrlar), aniqrog'i, sanoat to'ntarilishi davrigacha yashadi. Ko'pgina mamlakatlarda (masalan, O'rta Osiyo, jumladan, O'zbekistonda)
   bu davr undan ham uzoq vaqtni o'z ichiga oladi (III-XX asrlar)
   
3. 
   Smit fikricha, har bir odam xoʻjalik faoliyatida dastlab oʻz shaxsiy manfaad (foyda, ish haqi, renta)ga ega boʻlib, ular oʻrtasida hech qanday qaramaqarshilik yoʻq deb izoxlanadi. Smit qiymatning mehnat nazariyasini yanada rivojlantirib jamiyat (xalq) boyligi i.ch. jarayonidagina mehnat tufayli paydo boʻladi, iqtisodiy rivojlanish (progress)ning muhim omili mehnat taqsimotidir, degan xulosaga keladi.tini koʻzda tutadi, ammo bu holatda ham koʻp holatlardagi kabi, "koʻrinmas qoʻl" uni boshqa maqsad sari yoʻnaltiradi. "Koʻrinmas qoʻl" — bu obyektiv iqtisodiy qonunlarning stixiyali harakati. Smit foyda (manfaat) ketidan quvish va raqobatni butun jamiyatga naf keltiruvchi faoliyat deb qaraydi. Smit qarashlarida kapitalist ham jamiyat tabiiy tuzumiga; jamiyat 3 sinfga: kapitalist, ishchi va yer egalariga ajratiladi. Har bir sinf i.ch. omillari (kapital, mehnat, yer) va daromat.Smit nuqtai nazariga koʻra, xalqlarning boyligi jamiyatda unumli mehnat bilan band boʻlgan aholi hissasi va mehnat unumdorligi darajasi bilan belgilanadi. Smit daromad va ish haqi masalalarini chuqur tadqiq etadi. Har bir sinf oʻzining asosiy daromadini: ishchilar ish haqi, kapitalistlar foyda, yer egalari esa renta oladilar. Smit ish haqi tirikchilik minimumidan ancha ortiq boʻlishi, bolalar hayoti va tarbiyasiga oid harajatlar ham hisobga olinishi, ish haqi milliy boylik oʻsishiga bevosita bog'liq boʻlishi kerak degan fikrni olgʻa suradi. U fanga asosiy (S) va aylanma kapital (V) tushunchalarini kiritgan. Smit iqtisodiyotda davlatning oʻrni masalasiga katta eʼtibor beradi. U xalqaro erkin tashqi savdo eksport va import harajatlari afzalligi tufayli amalga oshadi deb hisoblagan ("mutlaq afzallik tamoyili").
   

2. 
   John Maynard Keynesning ta'limoti, 20-asrning ortalarida iqtisodiy nazariyalar sohasidagi muhim o'zgarishlardan biridir. Keynes iqtisodiyotga yangiliklar kiritgan "Umumiy ishlab chiqarish funksiyasi" (General Theory of Employment, Interest, and Money) nomli asarida qanday shart-sharoitlar asosida tuzatilganligini ifodalab kelgan.
   

1. Iqtisodiy Krizlar: Keynes ta'limoti, iqtisodiy krizlarni o'rganish va ularga qarshi kurashishga muvofiq bo'lgan. U, ishlab chiqarish miqdorini, iste'mol vaqtini, investorlar tomonidan xarid qilinadigan ma'lumotlarni hisobga olgan holda taqdim etdi.

3. 
   
   
   Download 114,05 Kb.