|
Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo
|
| bet | 5/8 | | Sana | 20.02.2024 | | Hajmi | 114,05 Kb. | | #159163 |
Bog'liq 15taTemuriylar, Temuriylar davri – oʻrta asrlarda sohibqiron Amir Temur asos solgan markazlashgan buyuk saltanatni idora etgan sulola. Temuriylar davlati hududi shimolda Ili daryosi va Xorazm (Orol) dengizidan janubida Fors qoʻltigʻiga qadar, sharqda Xitoy va Hindistondan gʻarbda Trabzun (Qora dengiz)ga qadar ulkan maydonni qamragan. Davlat tuzilishi, qonun va qoidalari jihatidan Temuriylar davlati musulmon Sharqida oʻrta asrlarda hukm surgan davlatlardan katta farq qilmasada, ammo uning boshqaruv tizimi Turkiston va Movarounnahr davlatchiligining asriy anʼanalari, saltanatga kirgan mamlakatlar bilan madaniy aloqalar asosida yangi tartib va qoidalar bilan takomillashtirilgan.
XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida klassik iqtisodiy maktab to'la
shakllandi, bu britaniyalik olim A.Smit tomonidan amalga oshirildi.
Bu davrda Angliyada obyektiv shart-sharoitlar mavjud edi: bm:jua
inqilobi manufakturadan fabrikaga o'tilishi, agrar islohot, kapitalning
dastlabki jamg'arilishi, sinfiy va mulkiy differensiatsiya va boshqalar.
Mantiqiy abstraksiya uslubi asosida iqtisodiy voqea va jarayonlarning
mohiyati to'g'ri talqin etib berildi. Yangi bmjuajamiyati har tomonlama
obyektiv asosda tahlil qilinib, uning progressiv tomonlari ko'rsatib
berildi. Xususiy mulkning abadiyligi va daxlsizligi qo'llab-quvvatlandi.
Klassik maktab vakillari inson xohishiga bog'liq bo'lmagan obyektiv
iqtisodiy qonunlarning mavjudligini ular iqtisodiy tizimda tabiiy
turg'unlikni ta'minlashga, o'z-o'zini boshqarishga qodir ekanligi tan
olinadi, shu sababli davlatning iqtisodiyotga aralashuvi iloji boricha
inkor etiladi va erkin savlo-sotiq qo'llanadi.
8-variant
Bu davrdagi olim va mutaxassislaming asarlarida bir qancha yangi
iqtisodiy g'oyalar ilgari surildi. Bu g'oyalarning rivojiga e'tibor berilsa,
quldorlik tizimining yemirilishi bilan unga bo'lgan munosabat ham
o'zgardi. Katta Katon (m.av. 234-149-yillar yirik yer egasi bo'lgan)
«Dehqonchilik» nomli asarida u qullikka asoslangan natural xo'jalikni
himoya qildi. Katon o'z talablarini o'zi ta'minlovchi yoki iste'mol
qiymati ishlab chiqaruvchi xo'jaliklami tan olar edi (natural xo'jalik
himoya qilinadi). U faqat ortiqcha mahsulotnigina sotish kerak, xo'jalikda
ishlab chiqarish mumkin bo'lmagan narsalamigina sotib olish zarur,
degan g'oyani qo'llaydi. U quI mehnati asosida xo'jalikni yuritishning
yangi uslublarini ham ishlab chiqdi.
Bu davrda natural xo'jalik bilan birga bozor munosabatlari ham
rivojlanayotgan edi. Bozorni qo'llagan Katon, shu, bilan birga yollanma
21
mehnatga dushman bo'lgan. V qui mehnatini to'g'ri tashkil etishga
alohida ahamiyat beradi. Bayram kunlari ish hayvonlariga dam berilgan
holda, qullar ishlashga majbur etilgan. Kasallangan ho'kiz davolangan,
qulni esa «eski arava» sifatida sotib yuborish tavsiya etilgan.
Dehqonchilikda quI mehnati tobora kam samarali bo'layotganligini
ko'rgan Katon yaylov xo'jaligini, keyinchallk savdo va sudxo'rlikni
qo'llab-quvvatlagan. Qiymatdan ortiq mahsulotni foyda deb bilgan va
uni to'la ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga qo'shgan (xato ft.kr).
«Yuqori [oyda olish uchun yuqori baholar kuni kelishini bamaylixotir
kutish kerak» , - deydi u.
Dehqonlar qo'lidagi yerlar tortib olinib, yirik latifundiyalar vujudga
kela boshladi, erkin Rim aholisi, dehqonlar va armiya soldatlari yersizlandi.
Bu holat yirik yer egalari - patritsiyiar va dehqon-plebeylar o'rtasidagi
qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oxir-oqibatda aka-uka Grakxlarning
agrar islohotiga sabab bo'ldi. Vlar yersiz yoki kam yerli dehqonlarning
yirik yer egalariga qarshi kurashini himoya qildilar. Ammo bu ishni
quldorlik tuzumini saqlagan holda va yirik yer egalarini cheklash yo'li
bilan hal etmoqchi Bo'ldilar. Yer egalarining qo'lidagi yerning bir qismini
kesib va davlat fondidagi yerdan foydalanib, kam yerli dehqonlardan
ozod dehqonlar tabaqasi barpo etish ko'zda tutilgan, eng muhimi, bu
toifa quldorlarning ishonchli tayanchi bo'lishi kerak edi.
20-asrning boshlariga kelib iqtisodiyotning beqarorligini bartaraf etish, chuqur iktisodiy tangliklardan chiqish yoʻllarini izlash tarzida maydonga keldi. Bu davrga kelib klassik siyosiy iqtisod maktablari va ulardan keyingi iqtisodchilarning bozorning toʻla samaradorligi va oʻz-oʻzini tartibga solish gʻoyalari amalda toʻla oʻz tasdigʻini topmadi. Keynschilikning asosiy gʻoyasi — bozor iqtisodiy munosabatlari tizimi nomukammal, shu sababli maksimal darajada bandlikni va iqtisodiy oʻsishni faqat davlatning iqtisodiyotga aralashuvi taʼminlay oladi. Keyns bozor iqtisodiyotidagi inqiroz va tangliklarning asosiy sababini shaxsiy isteʼmol buyumlari va i.ch. maqsadlaridagi mahsulotlarga „samarali talab“ (tadbirkorlarning eng yuqori foyda olinishini taʼminlaydigan talab)ning yetarli hajmda boʻlmasligida koʻradi va umumiy talab hajmini oshirish zarurligini koʻrsatadi. „Samarali talab“ 2 omillar guruhiga — isteʼmol tovarlari bozori va i.ch. vositalari bozoriga bogʻliq. Isteʼmol talabi hajmi „isteʼmolga moyillik“ va „asosiy ruhiyat qonuni“ bilan aniqlanadi. Bu qonunga koʻra, jamiyatning ruhiyati shundayki, umumiy real daromad ortishi bilan umumiy isteʼmol ortadi, ammo bu oʻsish daromadlar oʻsishidan past boʻlgani sababli iqtisodiy oʻsishga yordam beradigan jamgʻarmalar hosil boʻladi.
Pul vazifasini bajargan nodir metallar (hali qog'oz pul yo'q), ulaming
kuch-qudrati hammani oyoqqa turg'azdi, insonni o'ylashga, ixtirolar
qilishga, harakatga undadi. Oqibatda, suvda kemalar orqali xavtli yo'lga
otlanish taraddudi boshlandi, xaritalar tuzildi, kompas kashf etildi,
kerakli odamlar, asbob-anjom, suv, oziq-ovqat, qurol-yarog' to'plandi.
Merkantilistik siyosat ham ishlab chiqildi. Uning bosh vazifasi davlatga
ko'proq oltin va kumush keltirish deb bilindi. Bu davrda pul sifatida
qimmatbaho metallar - oltin va kumush ishlatilgan, shu sababli oltin
va kumush zaxiralarini ko'paytirish borasida ma'lum iqtisodiy siyosatlar
ishlab chiqarildi.
55
1492-yilda portugaliyalik Xristofor Kolumb uchta kemasi bilan tasodif
tufayli Amerika qit'asini oehdi (u o'zini Hindistondaman deb o'ylagan,
shuning uehun qit'a nomi boshqa dengizchi - Amerigo Vespuchcbiga
nasib etdi, tarixning bu xatosini to'g'rilash uchun bu qit'adagi bir
davlatga Kolumbiya nomi berildi). Ammo Amerika, ko'pehilik
o'ylaganidek, oltin-kumushga unehalik boy emas ekan. Hindistonga suv
yo'li qidirish yana davom etdi va 1498-yilda Vasko da Gama tomonidan
ko'pchilik intizorlik bilan kutgan bu diyorga yo'l ochildi. Boshqa dengizchiMagellanning butun dunyo bo'ylab qilgan sayohati tufayli yangi yer,
orollar kashf etildi, ular qisqa vaqt ichida Yevropa daviatlaFining
mustamlakasiga aylantirildi, u yerlarda oltin-kumush konlari ochildi,
yangi xomashyo, ekin, hayvon turlari topildi, ularning Yevropaga kirishi
boshlandi (paxta, makkajo'xori, tamaki, kole, kakao). Yevropadagi
davlatlar (Portugaliya, Ispaniya, Niderlandiya-Gollandiya, Fransiya
va Angliya) o'rtasida kurash ham qizidi.
Shakllanib kelayotgan yangi iqtisodiy munosabatlarning rivoji
uehun muhim moddiy turtki paydo bo'idi. Kapitalizmning shakllanishi
va rivoji uchun kapitalning dastlabki jamg'arilish jarayoni kuchaydi
9-variant
U nikoh to'g'risida qonun taklif etgan, unda erkaklarga
37, ayollarga 18 yoshgacha farzand ko'rish taqiqlangan, uningcha,
aholi ko'pligi yer yetishmasligiga olib keladi va u qashshoqlikka mahkum
etiladi. Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy va doimiy sababi,
boshqarish tarzi yoki mulkning notekis taqsimlanishiga hech ham
bog'liq emas; bu jarayon «tabiiy qonunlar va insoniy hirs», tabiatning
nochorligi va insoniyatning favqulodda tez ko'payishi bilan bog'liqdir.
Shu sababli xalq o'z azob-uqubatlari uchun o'zini o'zi ayblashi kerak».
Uni to'g'rilashga hech qanday inqilob va sotsial islohotlar yordam
bera olmaydi. Bunda faqat bir to'g'ri yo'l bor - bu aholi sonini
qisqartirish. O'ta ko'payishning oldini olish vositasi, chorasi sifatida
«axloqiy chidam» (kambag'allar nikohdan o'zlarini tiyishlari, kech
turmush qurishlari), og'ir mehnat yoki turli baxtsizliklar (ochlik,
qashshoqlik, kasallik, epidemiya, urush va boshqalar) taklif etiladi
(3-jadval) Maltusning fikricha, tabiiy biologik instinktga ko'ra insoniyat ko'payish imkoniyatiga ega va doimo shunga intiladi, ammo jonivor va
o'sirnliklar qarama-qarshi ravishda bu jarayonni cheklash imkoniga
ham ega bo'lib, hayvonot dunyosidan ajralib turadi. Maltusning bu reaksion xulosalari qattiq tanqidga uchradi. Maltus
bu tanqidlardan xulosa chiqarib, 1820-yilda asarini qayta ishlab chiqdi
va unda o'z ftkrlarini ancha yumshatishga intildi; ayniqsa, ustiga dam-
, badam yog'ilib turadigan va aholini o'limga mahkum etadigan balo
ofatlami zaruriy deb hisoblashdan voz kechdi va kechirim so'radi,
uni noto'g'ri tushunganliklarini aytib o'tdi, ammo u o'zining bosh
ftkrini inkor etmadi.
Maltus markaziy g'oyasi, ya'ni aholi soni o'sish sur'atlarining
jamiyat farovonligiga ta'siri to'g'ri va dolzarbdir. Ammo olim tomonidan
berilgan prognozlar baxtimizga normal bo'lib chiqdi. Har 20-25 yilda
aholining ikki marta ko'payishi insoniyatni to'la qashshoqlikka mahkum
etishi kerak edi.
|
| |
