|
Merkantilizmning yemirilishi va klassik siyosiy iqtisod maktabining paydo
|
| bet | 8/8 | | Sana | 20.02.2024 | | Hajmi | 114,05 Kb. | | #159163 |
Bog'liq 15taCbandragupta
I podsholigi davrida podsho maslahatchisi Kautile Bisbnugupta tomonidan
yozilgan degan fIkr bor). Unda qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa
qilib qo'yilgan. Qulchilik eng past tabaqalarga xos narsa deb sanaladi. Bu
asarda «buyumning qiymati» muammosi ko'tarilgan, qiymat miqdori
«ish kunlari» bilan belgilangan, rag'batlantirish esa mehnat natijalariga
mos ravishda belgilanishi kerak, deyilgan.
Bu asarda davlatni boshqarish bo'yicha takliflar berilgan bo'lib,
bir qancha iqtisodiy g'oyalar ham ilgari surilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o'rtasidagi farq
aytilgan. Tovarga bo'lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatdan
oshib ketishi mumkin, deyilgan. Savdo bilan shug'ullanuvchilarga
alohida urg'u berilgan bo'lib, foyda masalasi ko'tarilgan, foydaning
miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo'shilib, mahalliy
mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarIar uchun 10 foiz (import
o'sha davrda ham afzal) qilib belgilangan.
F. Fon Xayek Iqtisodiy liberalizm oqimining XX asrdagi asosiy
namoyandasi asli Avstriyadan chiqqan amerikalik Ludvig fon Mizes
(1881-1973) va uning eng sodiq shogirdi Fridrix Xayek (1899-
1992)lardir. Ularning maktabi Avstriya maktabi deb ham ataladi.
Mizesning flkricha, markazlashgan boshqaruvga asos1angan sotsialistik
xo'jalik va hukumat tomonidan tartibga solinadigan bozor uzoq vaqt
yashashi mumkin emas, chunki narx-navo talab va taklifni aks
ettirmaydi. Uningcha, sotsializmning «tartibga solinadigan iqtisodiyot»i
rejalarni o'zboshimchalik bilan tuzadigan tashkilotchilarning quliga
aylanadi, rejalangan tartibsizlik ro'y beradi. Yagona oqil siyosat bu
liberalizmdir. Mehnat taqsimoti, xususiy mu1k va erkin a1mashuv
sivilizatsiyaning mutlaq asoslari hisoblanadi.
Italiyalik rohib Foma Akvinskiy (1225-1274) ta'limotida iqtisodiy
g`oyalar ma'lum tartibga solingan. U o`zining asarlarida qullik va
krepostnoylikni oqlaydi, bunda u Aristotel va muqaddas kitoblarga
asoslanadi. U xudoni barcha boyliklar egasi deb e'lon qiladi, lekin xususiy
mulkchilik ham himoya qilinadi, chunki bunda insonning o`z toifasi,
tabaqasiga mos ravishda yashashiga imkoniyat yaratiladi. Davr taqozosiga
mos (natural xo`jalik hukmron) ravishda davlat o`z-o`zini ta'minlash
g`oyasini qo`llaydi, natura shaklidagi boylikka asosiy e'tiborni qaratadi,
oltin va kumushlarni sun'iy boylik deb biladi. Mehnatsiz yaratilgan boylik
(savdo, sudxo`rlik) harom deb hisoblangan.
Asosiy va xudo tomonidan belgilangan bu narsa "adolatli baho"
masalasi edi. Kanonistlar amalda bahoni mehnat sarflarining yig`indisidan
iborat deb tan olganlar. Agar proporsional tenglik saqlanmasa jamiyat
yemirilishi mumkin, degan to`g`ri xulosa chiqariladi. Savdo foydasi va foiz
olish "adolatli baho" bo`yicha almashuvni buzadi, shu sababdan yirik
savdo va sudxo`rlikni taqiqlash talab etiladi. Foma Akvinskiy "adolatli
baho" masalasini foydalar, to`g`rirog`i naf, manfaatlar tengligi asosida hal
etdi va uni subektiv vaqt deb baholadi. U aytadiki, agar narsa biror odam
foydasiga, lekin boshqa odam ziyoni hisobiga o`tsa, bu holda buyumni
o`zining haqiqiy bahosidan yuqoriroq sotish huquqi paydo bo`ladi. Shu
bilan birga bu buyum baribir haqiqiy egasidaligidan qimmatroq sotilmaydi,
chunki qo`shimcha baho, shu buyumdan xoli bo`lgan ziyonni qoplaydi.
F.Akvinskiy yuqori tabaqa aholisini mehnatkashlar manfaatini himoya
qiluvchilar qilib ko`rsatadi. Shu sababli bu tabaqaga buyumlarni o`z
haqiqiy bahosidan qimmatroq sotishga ruxsat beradi. Protsent (foiz)ni
tavakkalchilik to`lovi yoki qarz oluvchiga beriladigan "beg`araz sovg`a"
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
42
deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik mohiyatini bo`yab ko`rsatadi
va renta yer egasiga o`z qo`l ostidagilarni boshqarishdagi mehnati uchun
to`lanadigan haq deb baholaydi. Bu bilan cherkov (yeri bor) va
feodallarning manfaatlarini himoya qiladi.
15-variant
Qadimgi Xitoydagi iqtisociiy g'oyalar m.av. VI-III asrlarda shakllangan.
Bu mamlakatdagi dastlabki quldorlik davlatlari m.av. II ming yillikda
paydo bo'lgan. Konfutsiylik g'oyasi muhimdir. Uning muallifi Konfutsiy
yoki Kun-Tszi (m.a. 551-478 yy.) «Lon yuy» to'plamida (<mulohazalal'» o'z g'oyalarinijamlagan. Olim kelajak rivojini o'tmishdan
izlaydi. Shu davrda obro'si pasaygan zodagonlarning manfaatini himoya
qiladi (bu g'oyalar keyinchalik Ken-Tszi (m.a.312-289-yy.), SyunTszi (313-278-yy.) va boshqalar tomonidan davom ettirilgan).
Yoshlarning qariyalarga hurmati, ularga qarshi chiqmaslik g'oyasi asos
qilib olingan. Davlat bu katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar
nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlarni me'yorida saqlash, yer
ishlarini yaxshi bajarish, hammani o'z vazifalarini bajonidil ato etishi
zarur deyiladi «Bu g'oyalar Xitoydagi muhim iqtisodiy o'zgarishlar davriga to'g'ri
keladi. Temir qurollar tufayli dehqoncliilik va hunarmandchilik rivoj
topdi, tovar-pul munosabatlari o'sdi, savdo-sotiq kuchaydi. Sinfiy
munosabatlar keskinlashdi. Shu sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, ahloq
va huquq doirasida tabiiy huquq nazariyasini ilgari surdi. Mamlakatdagi
aristokratiya va xalq o'rtasida vujudga kelgan quldorlik va xususiy mulk
himoya qilinadi. Konfutsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar jamoasi)
va xususiy egalik (quldodar mUlki)ni farqlaydi, so'nggisini ko'proq
qo'llaydi. Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini
ta'kidlaydi va uni tabiiy hoI, deydi. Boylikning manbayi mehnat bo'lib,
hokimlar boyligi xalq boyligiga asoslanadi. U xalq hisobiga quldorlar
boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni ko'proq ishlab, kamroq iste'mol
qilishga chaqirdi.
Keyns ta'limoti bo'yicha, foiz va likvidlikning mohiyati quyidagicha ta'riflanadi:
1. Foiz (Interest): Keyns, foizni moliyaviy politikada muhim bir vosita sifatida ko'rib chiqadi. Foiz darajasi, investorlarning moliyaviy aktivlarga qo'yilishi, iste'molni vaqtida o'tkazish uchun talabni ta'sir etadi. Keyns ta'limoti bo'yicha, foizlar moliyaviy siyosat orqali davlat tomonidan nazorat qilinishi lozimligini aytadi, shuningdek, daromadni o'stirish va ishlab chiqarishni oshirish uchun daromadlarni o'z ichiga oladigan moliyaviy politika tuzilishini ham ta'kidlaydi.
2. Likvidlik (Liquidity): Keyns, likvidlikni pul miqdorining moliyaviy aktivlarga o'tkazish imkoniyatini tushuntiradigan muddatli daromadlar sifatida ko'rib chiqadi. U, daromadlarning likvidli darajasi (moliyaviy aktivlarga o'tkazilish imkoniyati) tufayli iste'mol vaqtida o'tkazilish imkoniyatini oshirishning, ishlab chiqarishni rivojlantirishning vaqtida xususiy sarflanuvchilar hisobidan moliyaviy operatsiyalarni oshirishning muhim bo'lgan asarini ta'kidlaydi.
Summa qilish uchun, Keyns ta'limoti bo'yicha, foiz va likvidlik, iqtisodiyotdagi harakat va moliyaviy siyosatda o'rnatilgan bo'lib, ular iqtisodiy krizlarni tahlil qilish va ularni kamaytirishda davlat intervensiyasining roli bilan bog'liq.
"Avesto" ramziy asari Zoroastrizm dini matnlarini o'z ichiga oladi va Zerdusht (Zoroaster)ning ilohiy vahyiga asoslangan bo'lib, yaratilgan dunyoda yaxshi-ahmoq va yomonlik orasidagi jangni eslatib beradi. Bu asar asosan Adrasbonu Kitobi, Yashtlar, Gathalar va boshqa qo'shiqlarni o'z ichiga oladi.
"Avesto"da qashshoqlikni yo'qotish uchun turli tadbirlar va buyruqlar kelib chiqadi. Bu buyruqlar orasida:
1. Toplumda Ijtimoiy Adolat: "Avesto"da ijtimoiy adolatga, insonlar o'rtasidagi o'zaro hurmat va adolatga e'tibor qaratiladi. Qashshoqlikni yo'qotish uchun odamlar o'rtasidagi xilma-xillikni, ta'qibni va zulmni yo'qotish maqsadga muvofiq ko'rsatiladi.
2. Mazhab va Imanning Tarbiyalanishi: Zoroastrizm dini,insonlarga xayr-axloqlik, haqiqiy erkinlik va ijtimoiy adolatni o'rgatadi. Bu tuyg'ular insonlarda qashshoqlikni yo'qotishga olib keladi va o'z insonlari o'rtasidagi mehribonlikni kengaytirishga yo'naltiradi.
3. Tabiiy Sayohat va Zamonaviy Rivojlanish: Zerdusht tomonidan tavsiya qilinadigan bir qator amallar orasida tabiiy mohiyat va ob-havo ehtirosini o'zgartirib, insonlar o'rtasidagi qashshoqlikni pasaytirish va iqtisodiy rivojlanishni rag'batlantirish ham keladi.
"Avesto" asarida ifodalangan etika buyruqlar va adabiyotlar orqali qashshoqlikni yo'qotishni ta'minlash va insonlarni o'zaro hurmat va adolatga e'tibor qilishga rag'batlantirish borasida ko'rsatmalar va qo'llanmalar ko'rsatiladi.
|
| |
