12
tashkil qilib turgan har bir modda esa komponentlardir. Misol uchun, havo –
gomogen sistema, uni
tashkil qilib turgan kislorod, azot va boshqa gazlar –
komponentlarga kiradi.
Agar turli agregat holatdagi moddalar (gaz-suyuq, qattiq-suyuq, qattiq-gaz)
dan iborat bo‗lsa,
geterogen sistema deyiladi. Masalan, loyqa suv (tuproq
zarrachalari – qattiq, suv – suyuq komponent), oltingugurt bilan temir kukuni
aralashmasi, havodagi chang zarrachalari, kolbadagi eritma bilan cho‗kma va
hokazolar.
Sistema energiyasining bir turdan boshqa turga aylanishi sababi va
qonuniyatlarini o‗rganuvchi fan bo‗limiga termodinamika deyiladi. Termodinamik
tushunchalar, kattaliklar va uning qonunlaridan ishlab
chiqarish jarayonlarining
energetik balanslarini hisoblashda, ularni boshqarishda va modellashtirishda
foydalaniladi. Termodinamikaning I, II bosh qonunlari (klassik termodinamika)
mantiqiy nazariya asosida emas, balki insoniyatning ko‗p
asrlar davomidagi
kuzatishlari va tajribalari asosida yaratilgan.
Birinchi qonun 1842-yilda R. Meyer, ikkinchi qonun (birinchisidan avval)
1824-yilda S. Karno va uchinchi qonun 1912 yilda Nernst tomonidan kashf etilgan
va ta‘riflangan.
Izolirlangan sistema deganda boshqa sistemalar bilan energiya va modda
almashinmaydigan, demak, turg‗un energiya va hajmga ega bo‗lgan sistema
tushuniladi.
Sistemaning holati – bu ma‘lum sistemani xarakterlaydigan fizik va
kimyoviy xossalar to‗plamidir. Xossalar ikki xil: ekstensiv va intensiv bo‗lishi
mumkin. Ekstensiv xossalarga sistemaning massasiga bog‗liq bo‗lgan xossalar –
og‗irlik, massa, sistemaning hajmi kabilardir. Intensiv xossalarga esa qiymati
sistemaning massasiga bog‗liq bo‗lmagan xossalar – harorat, bosim, hajm,
solishtirma hajm kiradi.
Sistemaning termodinamik holati – termodinamik
parametrlarning qiymati
bilan ifodalanadi. Termodinamik parametrlar deganda harorat, hajm, bosim va
konsentratsiya kabi tushunchalar tushuniladi.
13
Sistemaning boshqa qismlaridan chegara sirtlar bilan ajralgan, ulardan o‗z
temodinamik xossalari va kimyoviy tarkibi bilan farq qiladigan qismi faza
deyiladi. Fazaning hamma tomoni bir xil tarkib
va bir xil fizik-kimyoviy
xossalarga ega bo‗ladi. Suyuq va qattiq fazalar
kondensatlangan fazalar deyiladi.
Muvozanatda turgan sistema holati fazalar soni, kimyoviy tarkibi va termodinamik
xossalari bilan tavsiflanadi. Agar bu uch xususiyat ma‘lum bo‗lsa, sistemaning
holati aniqlangan hisoblanadi. Sistemaning tarkibi – komponentlar soni,
termodinamik xossalari esa erkinlik darajalari soni bilan tavsiflanadi. Sistemadan
ajratib olinganda mustaqil mavjud bo‗la oladigan moddalar – komponentlar yoki
tarkibiy qismlar deyiladi. Masalan, NaCl ning suvdagi eritmasida H
2
O va
NaCl dan
tashqari, bu moddalardan hosil bo‗lgan ionlar Na
+
, Cl
-
, H
+
, OH
-
ham mavjud. Bu
ionlar sistemadan tashqarida mavjud bo‗la olmaydi. Shunga ko‗ra, ular komponent
bo‗la olmaydi, H
2
O va NaCl ni esa komponent deb hisoblash mumkin. Demak,
NaCl ning suvdagi eritmasida ikkita komponent bor. Sistemadagi har qaysi
fazaning kimyoviy tarkibini aniqlash uchun zarur bo‗lgan modda turlarining eng
kichik soni
sistemaning komponentlar soni deyiladi.
Termodinamik parametrning o‗zgarishi bilan boradigan jarayonga
termodinamik jarayon deyiladi.
