18
Har qanday sistema umumiy energiyasining o‗zgarmas haroratda foydali
ishga aylana oladigan qismi (F) erkin energiya deyiladi.
O‗z-o‗zicha boradigan jarayonlardagi energiya
yuqori erkin energiya
deyiladi. O‗z-o‗ziga boradigan jarayonlarda energiya yuqori potensialli holatga
o‗tganligi sababli bunday jarayonlarda erkin energiyaning o‗zgarishi F manfiy
qiymatga ega bo‗ladi. ∆F<0
Bundan quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: sistemaning erkin energiyasi
berilgan sharoitda minimal qiymatga ega bo‗lgandagina sistema barqaror
muvozanat holatida turishi mumkin. Demak, erkin energiya kamayadi.
O‗z-o‗zicha bormaydigan jarayonlarni amalga
oshirish uchun tashqaridan
energiya sarflashi kerak. Ana shu energiya sistema ichki energiyasining ortishiga
sarflanadi: δF>0. Demak, erkin energiyaning ortishi bilan boradigan boradigan
jarayonlar o‗z-o‗zicha sodir bo‗lmaydi.
Ichki energiyaning hech qanday sharoitda foydali ishga aylantirib
bo‗lmaydigan
va faqat issiqlikka aylanib, tarqalib ketishi mumkin bo‗lgan qismi
(G) bog‗langan energiya deyiladi. Bog‗langan energiya entropiya o‗zgarishining
absolyut haroratga ko‗paytmasi (TdS) sifatida topiladi.
Har qanday sistemada erkin energiya potensial energiya sifatida bo‗ladi.
Sistemaning erkin energiyasi qancha ko‗p bo‗lsa u shuncha ko‗p ish bajaradi.
Masalan, siyraklashtirilgan gazda shu haroratdagi siqilgan gaznikiga qaraganda
erkin energiya kam, bog‗langan energiya ko‗p bo‗ladi. Demak,
siyraklashtirilgan
gaz siqilgan gazga nisbatan kam ish bajaradi.
Entropiya jismda qancha foydasiz energiya borligini ko‗rsatuvchi kattalik
bo‗lib, jismining holatiga bog‗liq funksiya. Jismning holati o‗zgarsa, entropiya
ham o‗zgaradi. Qaynar jarayonlarda entropiyaning o‗zgarishi nolga teng, ya‘ni
S=const, ∆S=0, qaytmas jarayonlarda hamma vaqt ∆S noldan katta: ∆S>0.
Entropiya ham xuddi sistemaning ichki energiyasi singari sistemaning holat
funksiyasi bo‗lib, uning o‗zgarishi faqat sistemaning dastlabki
va oxirgi holatiga
bog‗liq, jarayonning yo‗liga bog‗liq emas. Shunga ko‗ra sistema I holatdan II
holatga kelsa, entropiyaning o‗zgarishi
19
∫
bilan ifodalanadi.
Entropiya moddaning miqdoriga bog‗liq, demak, ekstensiv miqdordir.
Entropiya additiv (yig‗indi) miqdordir, ya‘ni sistema entropiyasi uni tashkil etgan
tarkibiy qismlar entropiyasi yig‗indisiga teng. Uning o‗zgarishi esa ayrim bo‗laklar
entropiyasi yig‗indisiga teng. Uning o‗zgarishi esa ayrim bo‗laklar entropiyasi
o‗zgarish yig‗indisiga teng, murakkab jarayonlar entropiyasining o‗zgarish
jarayonni tashkil etuvchi ayrim jarayonlar entropiyalarining o‗zgarishlari
yig‗indisiga teng.
