136
bilsakda, ma‘danning qanday minerallar, birikmalar tarkibida mujassamligini yoki
ajratib olish kerak bo‗lgan ma‘danning fazali tarkibini bilish alohida ahamiyat kasb
etadi. Xomashyo yoki ruda tarkibidagi mineral hamda birikmalarning ratsional va
fazaviy tarkibini aniq bilishimiz esa, ma‘danchilik jarayonini to‗g‗ri tanlashimizga
va qaysi usul bilan uni qayta ishlab, eritib, iqtisodiy samara bera oladigan
texnologiyani qo‗llashimizga imkon yaratadi. Shuningdek,
metallurgik hisob
uning ratsional tarkibini hisoblash, ashyolar tengligini keltirib chiqarishda,
rudaning fazali hamda mineral tarkibini bilgan holdagina amalga oshiriladi.
Mineral tarkibining xilma-xilligiga qarab, rangli ma‘danli rudalar to‗rt xil
turga bo‗linadi:
1. Sulfidli rudalar, ya‘ni ma‘dan asosan oltingugurt bilan birikkan holda
bo‗ladi.
2. Oksidlangan rudalar, ya‘ni unda tarkibidagi ma‘danlar kislorod bilan
birikkan holda, ba‘zan oksidli, gidrooksidli, karbonatli holda bo‗ladi.
3. Aralash holdagi rudalar. Bunda ma‘dan
ham oksid, ham sulfid holida
uchrashi mumkin.
4. Tug‗ma ma‘dan, ya‘ni sof holidagi ma‘danli rudalar. Bunda ma‘dan
asosan erkin holatda joylashgan bo‗ladi.
Yer qobig‗idagi birikmalarda ma‘danlar juda kam joylashganligiga qaramay,
hozirgi kunda ularni qazib olib, boyitib, qayta ishlab, sanoatda iqtisodiy samara
bera oladigan usullar bilan sof ma‘dan holda kerakli miqdorda olinmoqda. Biz
ko‗rib chiqayotgan mis ma‘dani ham yer qobig‗ida 0,01 foizinigina tashkil etadi
holos. Joylashish xususiyati bo‗yicha yuqorida ta‘kidlab o‗tilgan to‗rtta
turi ham
tabiatda uchrab turadi. Shuningdek, mis ma‘danining ikki yuz ellikdan ortiq
minerallari bo‗lib, ulardan ba‘zi birlari juda kam uchraydi. Asosan sanoatda
misning oltingugurt va kislorod bilan birikkan minerallar ko‗p uchraganligi
tufayli, mis ishlab chiqarishda har ikkala xili ham keng qo‗llaniladi.
Mustaqil davlatlar hamkorligi mamlakatlarida, hamda O‗zbekistonimizda
ko‗proq sulfidli
rudalar sanoatda ishlatilsa, chet ellarda oksidli hamda aralash
rudalar ham qazib olinmoqda. Respublikamizda asosan sulfidli rudalar qazib
137
olinayotganligi uchun batafsilrok shu rudalar haqida ma‘lumot beramiz. Sulfidli
rudalar o‗z o‗rnida yalpi va tarqoq turlarga bo‗linadi. Yalpi rudalar o‗z nomi bilan
ma‘lumki, asosan sulfidli birikmalardan iborat bo‗lib: nokerak tog‗ jinslari va
boshqalar bor-yo‗g‗i 10-20 % ni tashkil qiladi, holos.
Tarqoq rudalarda buning
aksi, ya‘ni asosiy massa nokerak tog‗ jinslari bo‗lib, sulfidli birikmalar ozgina
miqdorni 11,0% tashkil etadi.
Quyida sulfidli va kislorodli minerallarning tabiatda keng ko‗lamda uchrab
turadiganlarining nomlarini va misning ular tarkibidagi foiz ko‗rsatkichi
keltirilgan:
