TAKOMILLASHTIRISH
1.1. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini metodik tayyorgarligini
takomillashtirish muammosining pedagogik zaruriyati
Taʼlim sohasini isloh qilishni, avvalambor, boshlangʼich taʼlimdan boshlash
zarur. Zero, bolaning dunyoqarashi, didi, salohiyati shakllanadigan boshlangʼich
sinflarda eng yetuk, eng tajribali murabbiylar biriktirib qoʼyilishi darkor. Shu
zaruratdan, maktab taʼlimini, oʼrta maxsus taʼlim tizimini, shu bilan birga oliy
taʼlimni ham tubdan isloh qilish rejalashtirilgan.
Taʼlim sifatini yaxshilash va samaradorligini oshirishda moddiy omillar bilan
bir qatorda, boʼlajak boshlangʼich cinf oʼqituvchilarni oʼquvchilarni intellektual
rivojlantirishga metodik tayyorgarligini takomillashtirish masalasi dolzarb ahamiyat
kasb etadi. Chunki, boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarni oʼquvchilarni
intellektual rivojlantirishga metodik tayyorgarligini takomillashtirish bugungi kun
davr talablariga muvofiq kelajak avlod kadrlarini tayyorlashni davrning oʼzi taqozo
etmoqda.
Shu bilan birga, olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga eʼtibor
qaratadigan boʼlsak, boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarning metodik
tayyorgarligini
rivojlantirish
masalalariga
B.S.Аbdullaeva,
А.Sadikova,
M.Toshpulatova, Yu.Jabborova, N.Muxitdinova, Z.T.Nishonova, G.Mamatova,
N.V.Kuzьmina, M.I.Lukьyanova, А.K.Markova, N.V.Matyash, Ye.M.Pavlyutenkov
va boshqalar alohida toʼxtalib oʼtgan. B.S.Аbdullaeva oʼz ilmiy ishlarida
boshlangʼich sinf oʼqituvchilarning metodik tayyorgarligini rivojlantirish, taʼlim
vositalarini rivojlantirish, matematik tafakkurni rivojlantirish borasida oʼquvchilar
savodxonligini oshirishga oid ishlarni tahlil qilgan [5].
Boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarida metodik tayyorgarlikni
takomillashtirishda zamon talablaridan kelib chiqib yondashish muximdir. Bunda
6
oʼqituvchilarning metodik tayyorgarligini oshirish uchun, ularda zarur pedagogik
bilimlar (oʼqituvchi mehnati, uning pedagogik faoliyati xususiyatlari, muloqot,
shaxs toʼgʼrisida, oʼquvchilarning psixik rivojlanishlari, ularning yosh xususiyatlari
toʼgʼrisidagi psixologiya, pedagogik maʼlumotlar), koʼnikmalar (etarlicha yuqori
darajada bajarilgan xatti-harakatlar) shakllantirish lozim.
Ilmiy adabiyotlar tahlil shuni koʼrsatdiki, zamonaviy ruhiy-pedagogik ilm-
fanda tadqiqotlarning ikkita mustaqil yoʼnalishi: intellektul rivojlangan maktab
oʼquvchilari oʼqituvchisining psixologiyasi va oʼqituvchini intellektul rivojlangan
oʼquvchilar bilan ishlashga tayyorlash alohida ajratiladi.
Oʼquv jarayonidagi didaktik vaziyatlar (oʼqituvchining xulqini belgilovchi,
uning oʼz- oʼziga bahosi, didaktik qiziqishlari darajasini ifodalovchi, oʼqituvchining
motivatsiyasi, oʼz mehnatining maʼnosini anglash bilan bevosita bogʼliq uning
oʼquvchiga, hamkasblariga, oʼziga munosabatlari barqaror tizimi), oʼqituvchilarning
oʼz fanlari haqida chuqur bilimga egaligi kabi koʼnikmalar shakllantirilishi zarur.
Har bir pedagogning motivatsion sohani rivojlantirishi yaʼni maqsad qoʼya olishi,
qiziqishlarini toʼgʼri taqsimlay olishi, shaxsiy motivlarini qamrab oluvchi psixologik
sifatlar majmui malakaga aylantirilishi lozim.
А.K.Markova boshlangʼich sinf oʼqituvchilarning metodik tayyorgarligini
“mustaqil va masʼuliyatli ishlashga imkon beruvchi psixik holat, inson mehnatining
natijalaridan iborat boʼlgan, insonning maʼlum mehnat vazifalarini bajarish
qobiliyati va koʼnikmasi” [9] sifatida eʼtirof etadi. Oʼqituvchi kasbi ijodiy
yondashuv talab etadigan kasb va oʼqituvchi oʼquvchining intellektini rivojlantirish
boʼyicha ulkan imkoniyatlarga ega. Maktab oʼquvchilarida intellektni intellektual
fikrlovchi oʼqituvchilar rivojlantirishi lozim. Biroq boʼlajak boshlangʼich sinf
oʼqituvchisini oʼquvchilarda ijodkor shaxsni rivojlantirish boʼyicha ishlari samarali
kelishini taʼminlovchi metodik bilimlar bilan qurollantirish oʼqituvchilarni kasbiy-
pedagogik tayyorlashning juda muhim va istiqbolli qismi sanaladi.
G.L.Lukankin boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchisini metodik tayyorlash
amaliy yoʼnaltirilgan boʼlishi kerakligi haqida fikrni qoʼllab quvvatlaydi. Bunda
7
olim boshlangʼich sinf oʼqituvchisini tayyorlash masalasini hal etishda talabalar
oʼqiydigan fanlar sonini oshirish yoʼlidan emas, balki taʼlim va boʼlajak
oʼqituvchining mustaqil ishlarini samarali tashkil etishni individuallashtirish
yoʼlidan borish kerakligini, yaʼni ommaviy, yalpi taʼlimdan individual yondashuvni
kuchaytirish zarurligini qayd qiladi[8].
D.I.Yunusova oʼzining doktorlik dissertatsiyasi ishida boʼlajak matematika
oʼqituvchisining rivojlanishidagi taʼlim-tarbiya jarayoniga moslashish imkoniyatini
beruvchi innovatsion faoliyatga tayyorgarlik matematika oʼqituvchisi innovatsion
faoliyat mazmunini, pedagogika oliy taʼlim muassasasida oʼqitiladigan matematika
fanlari bilan uzluksiz matematik tayyorgarlik mazmuni uzviyligini, mutaxassislik
fanlarini oʼqitishning innovatsion muhiti, maxsus integrativ kurs, pedagogik
amaliyot asosida talabalarda innovatsion pedagogik faoliyat motivatsiyasi, bu
faoliyatga nazariy va amaliy tayyorgarlikni shakllantirish masalalariga aloxida
toʼxtalib oʼtgan[11].
Sh. S. Sharipovning oʼz ilmiy ishlarida kreativ axborot muhitida boʼlajak
boshlangʼich sinf oʼqituvchilarini kasbiy faoliyatga tayyorlash muhim ekanligini va
metodik tayyorlangan oʼqituvchilar innovatsion rivojlangan boʼladi va taʼlim
siyosatining yangi yoʼnalishlariga ham moslashuvchan boʼlishini taʼkidlab oʼtadi.
Olim ilmiy ishlarida tahsil oluvchini qanday oʼqitish yemas, balki qanday oʼqishga
oʼrgatish kerak, degan gʼoyani ilgari surgan[12].
N.L.Stefanova oʼz tadqiqot ishida talabalar – boʼlajak matematika
oʼqituvchilarini metodik tayyorlash mazmunini yoritib bergan. Muallifning fikricha,
unga nafaqat oʼquv fani boʼyicha bilimlar balki ushbu bilimlar qoʼllaniladigan turli
faoliyat turlari ham kiritilishi lozim.
Shuningdek, kasbga tayyorlashning metodik tizimi N.L.Stefanova tomonidan
matematika oʼqitish jarayonini amalga oshirishning nazariy asoslari, haqiqiy
bilimlari va metodlarini oʼzlashtirishga yoʼnaltiruvchi maxsus tashkil etilgan taʼlim
sifatida koʼrib chiqiladi. Kasbga metodik tayyorlash holati haqida yakuniy natijalari
8
boʼyicha ham, uni shakllantirishda mavjud muammolar boʼyicha ham olim oʼz
mulohazalarini keltirgan[10].
Boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarini metodik tayyorgarligiga talablar
oʼzgarishi ikkita asosiy taʼlim paradigmasi: xususan, shaxsga yoʼnaltirilgan
yondashuvda namoyon boʼluvchi insonparvarlik va taʼlimning ijtimoiylashuvi bilan
belgilash mumkin.
M.E.Jumaevning fikricha, “boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarning
matematik- metodik tayyorgarligi – matematikada ilmiy izlanishning
metodologiyasi va tarixi, gumanitar yoʼnaltirilgan boshlangʼich matematika taʼlim
komponenti sifatida oʼquvchilarda izlanuvchan matematik faoliyati shakllanishini
nazarda tutgan” [7].
B.S.Аbdullaeva ilmiy ishlarida quyidagi mulohazalar keltirilgan:
“Boshlangʼich sinf oʼqituvchisining kasbiy salohiyati va maʼlumot darajasi, bolalar
psixologiyasi, hozirgi zamon boshlangʼich taʼlim metodikasini bilishi boshlangʼich
taʼlim sifatini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Boshlangʼich sinf oʼquvchilarida
zaruriy koʼnikmalarni shakllantirish, boshlangʼich taʼlim sifat samaradorligini yangi
bosqichga olib chiqish, oʼqitishning zamonaviy vositalarini amaliyotga joriy etish
maqsadga muvofiq”[5].
Bugungi kunda innovatsion axborot texnologiyalarini taʼlim jarayoniga
integratsiya qilishga qiziqish ortib bormoqda. Taʼlim jarayoniga zamonaviy axborot
texnologiyalarini qoʼllash, oʼquvchilarga oʼrganayotgan bilimlarini oʼzlari qidirib
topib, mustaqil bajarib-oʼrganib, xulosa chiqarish va tahlil qilish imkoniyatlarini
beradi. Bunday pedagogik jarayonda oʼqituvchi oʼquvchilarni har tomonlama
barkamol shaxs sifatida bilim olishiga texnologiyalarning taʼlimiy va tarbiyaviy
ahamiyatiga eʼtibor bermogʼi lozim.
Mazkur mulohazalar albatta boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarini
metodik tayyorgarligini takomillashtirishda zamonaviy yondashgan holda
oʼquvchilarni tayyorlashga oʼrgatishda oʼz samarasini beradi. Boʼlajak boshlangʼich
9
sinf oʼqituvchilarini metodik tayyorgarligini takomillashtirishda albatta fanlararo
integratsiyaga alohida eʼtibor qaratish aloxida axamiyatga yega.
Xususan, Sh.S.Аbduraimov oʼz ilmiy izlanishida shunday fikrlarni keltiradi:
“Integratsiya, fanlararo aloqadorlik, oʼzaro aloqadorlik, uzviylik kabi tushunchalar
pedagogikada keng koʼllanilsa-da, biroq koʼplab oʼqituvchilar ularni deyarli bir xil
tushuncha deb tushunadilar. Holbuki, bu tushunchalar maʼno jihatdan bir-biridan
farq qiladi. Soʼnggi vaqtlarda predmetlararo aloqadorlik va integratsiya
munosabatlarini talqin etish borasida yangi qarashlar kelib chiqmoqda. Pedagog
kadrlarni tayyorlash va fanlar integratsiyasini amalga oshirishda umumkasbiy va
ixtisoslik fanlar blokidan oʼrin olgan fanlarning ulushi aloxida axamiyatli. Boʼlajak
oʼqituvchilarning fanlar integratsiyasi boʼyicha oʼzlashtiradigan nazariy bilimlari,
fanlararo bogʼlanishlarni amalga oshirish koʼnikmalarini shu fanlarni oʼrganish
jarayonida egallab boradilar. Umumkasbiy fanlar blokidagi psixologiya va
pedagogika fanlarini oʼqitishda boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarida kasbiy
sifat va kasbiy tayyorgarlikning tarkibiy qismlarini shakllantirishga eʼtiborni
qaratish, yuqori darajada psixologik-pedagogik tayyorgarlikka erishishi orqali
ilmiy-metodik tayyorgarlikka asos yaratishni nazarda tutish zarur. Fanlarni
oʼqitishda kasbga yoʼnaltirish, fanlar integratsiyasini amalga oshirish va
talabalarning ilmiy tayyorgarligini ilmiy metodik tayyorgarlik bilan
uygʼunlashtirish, matematika va umumkasbiy fanlar bilan integratsiyasini amalga
oshirish orqali talabalarda muayyan bilim, koʼnikma va malakalarni shakllantirish
va bogʼliq ravishda metodik tayyorgarlikning tarkibiy qismlari boʼlgan gʼoyaviy-
siyosiy, maʼnaviy-axloqiy, ilmiy-nazariy, psixologik-pedagogik tayyorgarlik
darajasini orttirishga poydevor tayyorlanadi”[6]
Ushbu mualliflar tomonidan ilgari surilgan fikr va mulohazalarni qoʼllashda
albatta boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarida zamonaviy bilimlarni egallashda,
axborot texnologiyalaridan oqilona foydalanishda, pedagogik mahoratini oshirishda,
xalqaro tajribalardan foydalangan holda oʼquvchilar bilimlarini baholashda
intellektual qobiliyatlarini shakllantirishlari lozim.
10
Boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarini oʼquvchilarni intellektual
rivojlantirishga
metodik tayyorgarligini
takomillashtirishda
avvalambor,
oʼquvchilarni intellektual rivojlantirish matematika fani bilan koʼproq bogʼliqligini
inobatga olgan holda, boʼlajak oʼqituvchilarning matematik tafakkurini
rivojlantirish ham muhim omil boʼlib xizmat qiladi.
Demak, boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarning metodik tayyorgariligi
ustida ishlash jarayonida talabalarga nafaqat ilmiy bilimlar berish bilan cheklanib
qolmay oʼrganilgan bilimlarni amaliy jarayonda qoʼllay olish koʼnikma va
malakalarini xam shakllantirib borilishiga aloxida axamiyat berish lozim. Xususan,
boshlangʼich taʼlim fanlarini amaliy oʼrgatish, muntazam va izchil oʼrgatish,
namunalar va maxsus mashqlar asosida oʼrgatish, turli xatolarning oldini olish va
ularni toʼgʼrilash orqali bajarish kabi oʼz ustida ishlovchi amaliy vazifalarni bajarish
orqali singdirib borish muhim xisoblanadi. Oʼquvchilarning yosh va psixologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda, barcha oʼquv fani dasturidagi mavzularni puxta
oʼzlashtirilishiga yordam beradigan, mustaqil fikr yuritish, fikrini erkin ifodalash,
boshqalar fikrini tinglash, mulohaza yuritish, ulardan eng muhimlarini ajrata olish,
oʼz fikrini ilgari surish, uni dalillash, umumlashtirish va xulosalashga oʼrgatish,
oʼqituvchining til materialidan foydalanishga qiziqish uygʼotish, unda amalda
foydalanish ehtiyojini yuzaga keltirish hozirgi kun talabi sifatida oʼrganilmoqda.
Yuqorida qayd etilganidek, boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarning
metodik tayyorgarligini takomillashtirish borasida bir qancha vazifalar ajratib
koʼrsatiladi.
Boʼlajak boshlangʼich sinf oʼqituvchilarining fanlarni oʼqitish jarayonidagi
vazifalari quyidagilar:
-
fan-oʼquvchini fikr yurita olishga undashi kerak;
- oʼzgalar fikrini anglashga oʼrgata olishi muxim;
-
oʼz fikrini ogʼzaki hamda yozma ravishda ravon bayon qila olishga
yoʼnaltirishi;
11
-
taʼlim falsafasi va tarixi tomonlama kompetentli boʼlishi va fan doirasida
mustahkamlangan bilim, koʼnikma, malaka tushunchalariga izoh bera olish zarur.
Mazkur vazifalarni boshlangʼich sinf oʼqituvchilarida shakllantirilishi bevosita
oʼquvchilarni kelajakda bilimli va intellektual rivojlangan kadrlar boʼlib yetishida
oʼz samarasini koʼrsatadi.
| 