Bo‘lajak o‘qituvchilarda ijtimoiy-madaniy kommpetentlikni

15
mutaxassisning o’zini qanday tutishi, hamkasblari bilan o’zaro munosabatlarda 
yangi yo’l tutishi, noaniq vazifalarni bajarishda, ziddiyatlarga to’la ma’lumotlardan 
foydalanishda, izchil rivojlanib boruvchi va murakkab jarayonlarda harakatlanish 
rejasiga egalik”ni anglatadi. 
Inglizcha “competence” tushunchasi lug’aviy jihatdan bevosita “qobiliyat” 
ma’nosini ifodalaydi. Mazmunan esa faoliyatda nazariy bilimlardan samarali 
foydalanish, yuqori darajadagi kasbiy malaka, mahorat va iqtidorni namoyon eta 
olishni nazarda tutadi. 
Kasbiy kompetentlik – mutaxassis tomonidan kasbiy faoliyatni amalga 
oshirish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalar egallanishi va ularning 
amalda yuqori darajada qo’llay olinishi. Kasbiy kompetentlik mutaxassis tomonidan 
alohida bilim, malakalarning egallanishini emas, balki har bir mustaqil yo’nalish 
bo’yicha integrativ bilimlar va harakatlarning o’zlashtirilishini nazarda tutadi.
Shuningdek, kompetentsiya mutaxassislik bilimlarini doimo boyitib borishni, yangi 
axborotlarni o’rganishni, eng muhimi, ilmiy ma’lumotlarni izlab topish, ularni qayta 
ishlash va o’z faoliyatida qo’llay bilishni taqozo etadi. 
Mutaxassislarning kasbiy kompetentligi masalasini tadqiq etishga keyingi 
paytlarda qiziqish ancha kuchayib bormoqda. Bu borada qarashlar, fikr- 
mulohazalarning 
turli-tumanligi 
mazkur 
muammo 
xususida 
hozircha 
tizimlashtirilgan, yagona kontseptual model yaratishga imkon bermayapdi. 
MDH mamlakatlarining qator olimlari kompetentlik tushunchasini 
psixologiya va pedagogika nuqtai nazaridan ilmiy-nazariy va metodik jihatdan 
tadqiq etgan bo’lsada, so’ngi pedagogik tadqiqotlarda aynan mutaxassis – kadr 
kompetensiyasi masalasi o’z dolzarbligi, katta qiziqish uyg’otayotganligi va ta’lim 
jarayonini tashkil qilish, uning samaradorligini ta’minlash uchun muhimligi va 
zaruriyatini namoyon etmoqda. Ijtimoiy faol va harakatchan, tashabbus ko’rsatib, 
o’zining professional maqsadlarini aniq anglaydigan, yuksak madaniyatli, 
innovatsion fikrlash qobiliyatiga ega va 
ta’limda 
yangiliklarni 
amalga
oshirishga tayyor 
o’qituvchi shaxsini 
shakllantirish 
va 

16
ta’minlash oliy ta’lim muassasalarining muhim vazifasi hisoblanadi. Kompetensiya 
– u yoki bu soha bo’yicha bilimdonlik. “Kompetensiya” (lot. Competense – 
erishyapman, munosibman, loyiqman) – 1) muayyan davlat tashkiloti (mahalliy 
o’zini o’zi boshqarish organi) yoki mansabdor shaxsning qonun, nizom yoki boshqa 
hujjat bilan belgilangan vakolatlari, huquq va burchlari doirasi; 2) u yoki bu 
sohadagi bilimlar, tajribalar majmui [4, 5]. Mazkur tushunchaning ijtimoiy mazmuni 
juda keng bo’lib, u ishlab chiqarishning qariyb barcha yo’nalishlarida qo’llaniladi.
Kompetensiya 
turli
soha mutaxassislari 
faoliyatiga
qo’yiladigan zamonaviy talablar majmuiga teng bo’lib, uning kelib chiqish 
tarixi boshqaruv nazariyasi, ish jarayonini ishlab chiqarish maqsadiga adekvat va 
to’liq mos tarzda to’g’ri boshqarish asosida uning samaradorligini so’zsiz 
ta’minlash, menejmentlik amaliyoti, ishlab chiqarish jarayonidagi yuqori va pastki 
xodimlar mehnat faoliyatini qo’yilgan maqsad va samaradorlikka yo’naltirish bilan 
bog’liqdir. 
Kompetensiyaga asoslangan shaxsni boshqarish yondashuvining asoschisi 
sifatida David Mc Clelland nomini qayd etish zarur [3, 145 b.]. Olim ishlab chiqarish 
jarayoni xususiyatlarining psixologik aspektlarini o’rgangan bo’lib, mutaxassis 
motivatsiyasini ishlab chiqarish jarayoni va maqsadlari bilan uzviy birlashtirish 
nazariyasining asoschisi sifatida taniladi. 
Tarixiy jihatdan ta’lim tizimida “kompetentlik” tushunchasining kirib kelishi 
va uning ahamiyatining qabul qilinishiga nisbatan quyidagi bosqichlar ajratiladi: 
Birinchi bosqichda (1960–1970 yillar) — ilmiy doiralar va muomalaga 
«kompetensiya» va «kompetentlik» tushunchalari kirib keldi va ularning amal qilish 
qoidalari, qo’llanilish xususiyatlari belgilandi. Birinchi bor “kompetensiya” atamasi 
1965 yilda Massachusets universiteti o’qituvchisi N.Xomskiy tomonidan ishlatiladi. 
Bu so’zning semantik chegarasi bugungi kunda juda keng bo’lib, aslida bu so’z 
“kelishuv”, “kelishuvchanlik”, “biror bir narsaga mos kelish”, “mos bo’lish” 
ma’nolarini anglatadi. Bugungi kunda mazkur so’z ko’proq “faoliyat olib borishning 

17
universal, ya’ni hamma uchun mos bo’lgan umumiy xususiyatlari va talablari 
majmuini” anglatadi. 
Ikkinchi bosqichda (1970–1990 yillar) “kompetensiya” istilohining 
qo’llanilish doirasi keskin o’sadi, mazkur so’z maxsus istilohga aylanadi va biror bir 
sohaga oid xususiyatlar jamlanmasini anglata boshlaydi hamda til nazariyasi, 
menejment, kommunikatsiyalarni tashkil qilishda qo’llaniladi. J.Raven o’ziga ilmiy 
vazifa qilib, zamonaviy jamiyat nuqtai nazaridan mutaxassislik kompetensiyasi 
nimaga teng degan masalani qo’yadi va effektivlikni ta’minlovchi 
kompetensiyaning 37 ta komponentini ajratib, ko’rsatib beradi va ularni 
“motivatsion qobiliyat” deb ta’kidlaydi [4]. 
Uchinchi bosqichda (1990–2001 yillar) butun dunyo, MDH da, xususan 
Rossiyada “Boloniya deklaratsiyasi” ijro va ta’lim taraqqiyoti uchun qabul qilindi, 
ta’lim 
islohotlarining 
maqsadlaridan 
biri 
mutaxassisning 
kvalimetrik 
ko’rsatkichlarining bosh xususiyati qilib aynan “kasbiy kompetentlik” masalasi 
qo’yila boshladi. Bu davrda Rossiyaning qator olimlari, xususan A.K.Markova [5], 
Ye. F. Zeera, A. V. Xutorskiy va boshqalar kasbiy kompetentlik tushunchasini 
psixologiya va pedagogika nuqtai nazaridan ilmiy-nazariy va metodik jihatdan 
ishlab chiqdilar. 
Mamlakatimiz 
pedagog 
olimlari 
A.Abduqodirov, 
R.H.Jo’rayev, 
Z.K.Ismoilova, E.R.Yuzlikayeva, M.B.Urazova, K.D.Risqulovalarning tadqiqot 
ishlarida oliy ta’lim 
Muassalarida ta’limni intensivlashtirish hamda zamonaviy pedagogik va 
axborot texnologiyalaridan ta’lim jarayonida foydalanish, yosh o’qituvchilarning 
kompetensiyasi va unga qo’yiladigan didaktik talablar, ushbu atamaning mazmuni, 
uning tarkibiy qismlari, shakllanish bosqichlari, ta’lim samaradorligini ta’minlashda 
motivatsiyaning o’rni haqidagi zamonaviy yondashuvlar kabi muammolarning 
ilmiy- nazariy asoslari o’z aksini topgan. 

18
K.J.Risqulovaning fikriga ko’ra, “kompetensiya” u yoki bu kasb egasiga zarur 
bo’lgan kasbiy qonuniyatlar, tamoyillar, talablar, qoidalar, burch, vazifa hamda 
majburiyatlar, shuningdek, shaxsiy deontologik me’yorlar yig’indisini anglatadi. 
Kompetentlik esa — shaxs amaliy faoliyati bilan bog’liq bo’lib, kompetensiya 
me’yorlarini jamiyat talablaridan kelib chiqqan holda kreativlik asosida ish 
tajribasida namoyon etish mahorati bilan belgilanadi” [6, 44 b.]. 
Kompetensiya tushunchasi shaxsga nisbatan umumiylik kasb etsa, 
kompetentlik individuallik xarakteriga ega. Kompetentlikning asosiy mezoni 
mahsuldor faoliyat, raqobatbardosh kadrlar tayyorlash natijasi bilan belgilanadi. 
Pedagogik-psixologik adabiyotlar va 
tadqiqot ishlarining tahlili 
“kompetensiya” tushunchasining turli xil ma’nolarini ajratish imkonini berdi. 
Bular quyidagilar: 
- 
ishlab chiqarish masalalarini yecha olish qobiliyati; 
- 
aniq vaziyatlarda bilim va ko’nikmalarni qo’llay olish qobiliyati; 
- 
tashkilot tomonidan sub’ektning sifatli faoliyatini shakllantirish maqsadida 
xodimga qo’yilgan talablar yig’indisi; 
- 
xodimning xulq-atvor me’yorlarining jamiyat talablariga mosligi; 
- 
bilim, ko’nikma va malakalar (BKM), qobiliyat, motiv, shaxs, kommunikativ 
sifatlar va boshqa tushunchalarning umumiy yig’indisi; 
- 
xodimning sifatli ishga tayyorgarligi va ko’nikmasi; 
- 
lavozim vazifalariga mas’ulligi va vakolati; 
- 
BKM+kasbiy muhim sifatlar, tashkilotchilik konteksti bilan birgalikda; 
- 
kasbiy tajribani chuqur anglanishi; 
- 
shaxsiy xususiyatlar majmui, individuallik; 
- 
samarali ishlab chiqarish faoliyati mezonlari; 

19
- 
ijodkorlik va boshqalar. 
Oliy ta’lim amaliyoti shuni ko’rsatmoqdaki, talabalarda kasbiy 
kompetensiyalarni shakllantirish jarayoni ularda ijtimoiy-madaniy kompetentlik 
darajasining rivojlanganligi bilan uzviy aloqador. Mazkur jihat bo’lajak 
boshlang’ich sinf o’qituvchilarida ijtimoiy-madaniy kompetentlikni rivojlantirish 
muammosini maxsus tadqiq etishni taqozo etadi. 
Pedagogik faoliyatda kasbiy kompetentlik umumiy tuzilmasining muhim 
tarkibiy qismlaridan biri – bu ijtimoiy-madaniy kompetentlik hisoblanadi. Zero 
zamonaviy o’qituvchi nafaqat o’quvchiga bilim beradi, ma’lumot, axborot 
yetkazadi, balki rivojlanayotgan shaxs va jamiyat o’rtasida vositachi rolini ham 
bajaradi. “Bola- shaxs-jamiyat” munosabatlari o’zaro aloqasining maqsadga 
muvofiq bo’lishi o’qituvchining qanchalik ijtimoiy hayotda kompetentli, omilkor 
ekangigiga ham bog’liqdir. 
Ijtimoiy-madaniy kompetentlikning asosiy vazifalari sirasiga moslashish, 
ijtimoiy yo’nalganlik, shaxsiy va umumijtimoiy tajribalarning uyg’unlashuvi kabi 
jihatlarni kiritish mumkin. Shaxs ijtimoiy-madaniy kompetentligining qay darajada 
ekanligi o’zaro shaxslararo munosabatlarni olib borish, faoliyatni yo’lga qo’yish 
jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, psixologlar o’tkazgan 
tadqiqotlar natijalariga ko’ra, shaxsning yangi ijtimoiy, globallashuv shart- 
sharoitlariga moslashuvi jarayonida insonlardagi ijtimoiy kompetentlik darajasining 
shakllanganligi alohida o’rin tutadi [7, 8, 9, 10]. 
Ekologik, siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy o’zgarishlar nafaqat ijtimoiy tafakkur 
rivojini belgilaydi, balki insonlarning o’zini o’zi anglashi, hayotiy qadriyatlari, 
shaxsiy muammolariga ham ta’sir ko’rsatadi. Bu esa psixologiya fani oldiga 
insonning ijtimoiylashuvi, ijtimoiy moslashuvi bilan bog’liq muammolarni hal 
qilish borasida uning kompetentlik darajasini yuksaltirishga yo’naltirilgan dasturlar 
yaratish vazifasini qo’yadi. Nazarimizda, mazkur vazifa nafaqat o’zaro, balki 
o’quvchilarning ham barkamol shaxs sifatida shakllanishiga mas’ul bo’lgan 
pedagoglar faoliyatiga ham alohida tegishlidir. 

20
Shaxsning kompetentsiyaviy ijtimoiy xulq-atvori shakllanishi mexanizmlari, 
namoyon bo’lish tendensiyalari, motivatsiyasi, mazmuniga bo’lgan qiziqish, avvalo, 
“inson-jamiyat” o’zaro aloqasi xarakterining ijtimoiy ravnaqi, rivojlanishiga 
ko’rsatadigan ta’siri bilan tavsiflanadi. 
Ijtimoiy-madaniy kompetentlikning mazmunini aniqlash maqsadida 
o’tkazilgan ilmiy adabiyotlar tahlili uning quyidagi o’ziga xos jihatlarini ajratib 
ko’rsatish imkonini berdi: 
Birinchidan, ijtimoiy-madaniy kompetentlik o’zida jamiyat va madaniyat 
talablarini ifoda etishi mumkin. Bu esa, shaxsning ijtimoiy-axloqiy me’yorlar 
mazmuni haqidagi bilimlarga, madaniy talablar asosida faoliyat shakllarini 
tashkillashtirish ko’nikmasiga egaligi hamda uning qadriyatli yo’nalganligi bilan 
izohlanadi. 
Ikkinchidan, ijtimoiy-madaniy kompetentlik insonning ijtimoiy o’zaro 
sheriklik, hamkorlik sub’yekti sifatidagi yaratuvchilik xususiyatlarini ham aks 
ettiradi. 
Talabalarda ijtimoiy-madaniy kompetentlikni rivojlantirishning mavjud 
imkoniyatlarini tadqiq etish maqsadida bo’lajak o’qituvchilarni tayyorlash 
jarayoniga qo’yilayotgan zamonaviy yondashuvlarni inobatga olib boshlang’ich 
ta’lim yo’nalishining DTS va Malaka talablari o’rganildi. Boshlang’ich ta’lim 
yo’nalishi bo’yicha bakalavrlarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan umumiy 
talablar quyidagilar: [2, 3 b.] 
- 
dunyoqarash va ijtimoiy jarayonlar bilan bog’liq tizimli bilimlarga ega 
bo’lishi; gumanitar va tabiiy ilmiy fanlar asoslarini, joriy davlat siyosatining dolzarb 
masalalarini bilishi, ijtimoiy muammolar va jarayonlarni mustaqil tahlil qila olish; 
- 
Vatan tarixini bilishi, madaniy, milliy va umuminsoniy qadriyatlar masalalari 
yuzasidan o’z fikrini bayon qila olishi va ilmiy asoslay bilishi, milliy istiqlol 
g’oyasiga asoslangan faol hayotiy nuqtai nazarga ega bo’lish; 

21
- 
tabiat va jamiyatda kechayotgan jarayon va hodisalar haqida yaxlit tasavvurga 
ega bo’lishi; 
- 
insonning boshqa insonga, jamiyatga va atrof muhitga munosabatini 
belgilovchi huquqiy hamda ma’naviy, madaniy mezonlarni bilishi, kasb faoliyatida 
ularni hisobga ola bilish; 
- 
axborot yig’ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish usullarini 
bilishi, o’z kasb faoliyatida mustaqil asoslangan qarorlar qabul qila olish; 
- 
tegishli bakalavriat yo’nalishi bo’yicha raqobotbardosh umumkasbiy 
tayyorgarlikka ega bo’lish; 
- 
yangi bilimlarni mustaqil egallay bilishi, o’z ustida ishlashi va mehnat 
faoliyatini ilmiy asosda tashkil qila olish; 
- 
sog’lom turmush tarzi va unga amal qilish zaruriyati to’g’risida ilmiy 
tassavvur hamda e’tiqodga, o’zini jismoniy chiniqtirish o’quv va ko’nikmalariga ega 
bo’lishi lozim. 
Bakalavrlarning kasbiy faoliyatlariga qo’yiladigan malaka talablari: 
- 
pedagogik faoliyatni tashkil etish bilan bog’liq qobiliyatlar; 
- 
ilmiy tadqiqot faoliyati bilan bog’liq qobiliyatlar; 
- 
ma’naviy-ma’rifiy faoliyat bilan bog’liq bo’lgan qobiliyatlar; 
- 
tashkiliy-boshqaruv faoliyati bilan bog’liq bo’lgan qobiliyatlarga ega bo’lishi 
talab etiladi [2, 6 b.]. 
Ijtimoiy-madaniy 
kompetentlilikni 
rivojlantirish 
jarayoni 
bo’lajak 
o'qituvchilarga mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, yaratilayotgan 
yangiliklar va rivojlanishlar bo'yicha tushunchalar berib borish asosida ularda kasbiy 
kompetentlilikni muntazam rivojlantirib borishning korporativ asoslarini inobatga 
olishni taqozo etadi. 

22
“Korporativ” so'zining lug'aviy ma’nosi “O'zbek tilining izohli lug'ati”da 
“ko'pchilikka, umumga tegishli” [11] deb ko'rsatilgan. Bo’lajak o'qituvchilarda 
ijtimoiy-madaniy kompetentlikni muntazam rivojlantirib borishning korporativ 
asoslari sifatida quyidagilarni keltirishimiz mumkin (1-rasmga qarang). 

Download 0,5 Mb.