167
Birlamchi etalon - birlikni mamlakatda (shu birlikning boshqa etalonlarga nisbatan) eng yuqori
aniqliq bilan qayta tiklashini ta‘minlaydigan etalon.
Asosiy birliklarning birlamchi etalonlari birliklarni ularning ta‘rifiga muvofiq qayta tiklaydi.
Birlamchi
etalonga misol qilib, uzunlik birligining etaloni metr misol bo‘ladiki, u o‘lchash
vositalarining kompleksidan iborat bo‘lib, yorug‘lik to‘lqinining vakuumdagi 1/299792458 s ga
teng bo‘lgan vaqt intervalida o‘tgan yo‘lining birligini qayta tiklanishini keltirish mumkin.
O‘lchanadigan kattalikning butun diapazoniga (ko‘lamiga) bitta birlamchi etalon bilan xizmat
ko‘rsatish texnik jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmaganda, butun ko‘lamning
qamrab olinishini
ta‘minlaydigan shu diapazonning (ko‘lamning) qismlariga xizmat ko‘rsatadigan bir nechta
birlamchi etalonlar yaratilgan.Bu holda «qo‘shni» birlamchi etalonlar
bilan qayta tiklanadigan
birliklarning o‘lchamlari o‘zaro muvofiqlashtiriladi.
Etalonlarning bunday «zanjiri» ga termodinamik harorat birligining o‘zaro muvofiqlashtirilgan
etalonlari misol bo‘ladi, ularning har biri haroratni berilgan intervaldagi
qiymatlari birligini qayta
tiklaydi.
Birlamchi etalonlarning yana bir turi
maxsus etalon hisoblanadi.
Maxsus etalon - birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini ta‘minlaydigan
va bu sharoitlar
uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat qiladigan etalon.
Maxsus etalonga 0,1-300 MGs chastota diapazonidagi 0,04-300 A li o‘zgaruvchan elektr toki
kuchining etaloni misol bo‘ladi.
Izoh - hozirgi vaqtda MDH davlatlarining metrologik amaliyotida ―maxsus etalon‖
atamasini
qo‘llashdan tobora chetlashilmoqda. Masalan, Rossiya va Ukrainada yangitdan tasdiqlanadigan
etalonlar uchun ―maxsus‖ atamasidan foydalanilmaydi.
Maxsus etalonlar birlikni alohida sharoitlarda qayta tiklanishi uchun yaratiladi (o‘ta past, yuqori, va
o‘ta
yuqori chastotalar, energiya, xaroratlar, bosim,
moddaning alohida xolati, o‘lchashlar
diapazonining chekka uchastkalari va shunga o‘xshashlar). Bunday xollarda birlik o‘lchamini
mavjud birlamchi etalonlardan to‘g‘ri uzatish texnik jihatdan talab etiladigan aniqlikda amalga
oshirilmaydi.
