§ 15. NASOS STANSIYALARINI AVTOMATLASHTIRISH

194 
§ 15. NASOS STANSIYALARINI AVTOMATLASHTIRISH 
§ 15.1. GESlarni texnologik qurilmalari,
avtomatlashtirish vositalari
Gidroelektrstansiyalari haqida umumiy tushunchalar 
Gidroelektr stansiya (GES)
- suv oqimi energiyasidan energiya manbai sifatida 
foydalanadigan elektr stansiyasi. 
Gidroelektr stansiyalar, odatda, daryolar, to‘g‘onlar va suv omborlarida quriladi. 
GESlarda samarali quvvat olish uchun 2 ta asosiy omil zarur: yil davomida 
kafolatlangan suv ta’minoti va yirik daryo yonbag‘irlarining mavjudligi. 
GES ishlash prinsipi
Gidrotexnik konstruksiyalar zanjiri elektr energiyasi hosil qiluvchi 
generatorlarni harakatga keltiruvchi gidroturbinaning kuraklariga (lopast) kiruvchi 
suvning kerakli bosimini ta’minlaydi. 
Zarur suv bosimi to‘g‘onning qurilishi natijasida hosil bo‘lib, u daryoning 
ma’lum joydagi konsentratsiyasiga yoki suvning tabiiy oqimiga (derivatsiyasiga), yoki 
to‘g‘onning ham, derivatsiyaning ham birgalikda ishlatilishiga olib keladi. 
Barcha quvvat uskunalari GES binosida joylashadi. 
Mashina zalida suv oqimining energiyasini to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr energiyasiga 
aylantiradigan gidroagregat qurilmalari va qo‘shimcha uskunalar joylashtiriladi: 
gidroelektrostansiya boshqaradigan va ishina nazorat qiladigan qurilmalar, 
transformator stansiyasi, taqsimlovchi qurilmalar va boshqalar. 
GESlar hosil bo‘lgan quvvatga qarab quyidagicha bo‘linadilar: 
•
Kuchli - 25 MW va undan yuqori ishlab chiqaradigan; 
•
O’rta - 25 MWgacha; 
•
Kichik - 5 MW gacha. 
GESlarning quvvati suv bosimi va sarf tezligiga, shuningdek, ishlatiladigan 
turbinalar va generatorlarning samaradorligiga bog‘liq. 
GESning o‘ziga xos xususiyati tabiiy omillarga qarab siklik imkoniyatlari bilan 
belgilanadi. 

195 
GESning yillik, oylik, haftalik yoki kunlik ishlash sikllari mavjud bo‘ladi. 
Gidroelektrostansiyalar suv bosimidan maksimal foydalanish bo‘yicha quyidagicha 
bo‘linadi:
•
yuqori bosimli - 60 metr va undan ko‘p bo‘lgan; 
•
o‘rta bosimli – 25 metrdan boshlab 60 metrgacha; 
•
past bosimli – 3 metrdan to 25 metrgacha. 
GESlarda ishlatiladigan turbinalarning ishlash prinsipi bir xil. 
Bosim ostidagi suv (suv bosimi) aylana boshlagan turbina kuraklariga kiradi. 
Mexanik energiya elektr energiyasi hosil qiluvchi gidro generatorga uzatiladi. 
Turbinalar ayrim texnik xarakteristikalari bilan bir qatorda kameralari - po‘lat yoki 
temir-beton bilan farqlanib, turli suv bosimi uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. 
Yuqori bosimli gidroelektr stansiyalarida metall spiral kamerali kovsh 
(chelaksimon) va radial-o‘qli turbinalar, o‘rta bosimli GESlarda aylanma kurakli va 
radial-o‘qli turbinalar, past bosimli gidroelektr stansiyalarida temir-beton kameralarda 
aylanma-kurakli turbinalar ishlatiladi. 
Gidroelektrstansiyalar tabiiy resurslardan foydalanish tamoyiliga ko‘ra 
quyidagilarga bo‘linadi: 
Daryobo‘yi gidroelektrstansiyalarida suv bosimi daryoni butunlay to‘sib 
turadigan to‘g‘on o‘rnatish yoki undagi suv sathini talab darajasiga ko‘tarish yo‘li bilan 
yaratiladi. 
Bunday gidroelektrostansiyalar tog‘ daryolarida, daryobo‘yi torroq, siqilgan 
joylarda quriladi. Suv bevosita GES turbinalariga beriladi. 
To‘g‘on - yon gidroelektr stansiyalarida to‘g‘on butunlay to‘silganda suv bosimi 
ham yaratiladi, gidroelektr stansiya binosi to‘g‘on ortida, uning quyi qismida 
joylashgan bo‘ladi.
Daryobo‘yi gidroelektr stansiyalariga nisbatan yuqori bosimga ega bo‘lgan suv 
turbinalarga maxsus bosimli tunnellar orqali beriladi. 
Derivatsion gidroelektr stansiyalarida derivatsiya yo‘li bilan kerakli suv 
konsentratsiyasiga erishiladi. Suv bevosita GES binosiga beriladi. 
Gidroakumlyatsiya 
qiluvchi 
GESlarda 
(GAES 
deb 
yuritiladi) 
gidroelektrostansiyalarda hosil bo‘lgan elektr energiyasi to‘planib, cho‘qqi (pik) 
yuklari paytlarida ishlatiladi. 
Yuklamalar yuqori bo‘lmagan vaqtida GAESlar tashqi energiya manbalaridan 
nasoslar sifatida ishlaydi, chunki uning narxi yuqori yemas (masalan, kechasi) va suvni 
maxsus jihozlangan yuqori hovuzlarga pompalaydi. 
Yuqori yuklamalar paytlarida ulardan suv bosim quvuriga kiradi va turbinalarni 
haydaydi. 

196 
Gidroelektr stansiya tarkibiga shlyuzlar, kema ko‘targichlar, baliq o‘tqazish, 
sug‘orish suv olish inshootlari va boshqalar kirishi mumkin. Qayta tiklanadigan tabiiy 
resurslardan elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun foydalaniladi, shuning uchun 
ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining yakuniy tannarxi boshqa turdagi elektr 
stansiyalaridan foydalanilganda past bo‘lib, atmosferaga zararli chiqindilar bo‘lmaydi. 
Biroq, gidroelektr stansiyasini faqat katta suv bosimini yaratish mumkin bo‘lgan 
joylarda qurish mumkin 
Bu holda yaratilgan suv omborlari odatda katta yer maydonini to‘ldiradi, ba’zan 
bu ekologik muvozanatning buzilishiga olib keladi. 

Download 7,42 Mb.