122
§ 9.3. Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustahkamligini
oshirish usullari
Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning ma’lum davr
ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ehtimolligi
tushuniladi. Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar:
ishlamay qo‘yish xavfli, o‘rtacha ish vaqti, ikki rad orasidagi o‘rtacha ish vaqti, radsiz
ishlash extimoli bilan xarakterlanadi. Rad deganda element yoki detal parametrlarning
yo‘l qo‘yilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning to‘la ishdan
chiqishi tushuniladi.
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi
Y
i
ko‘rib chiqilayotgan vaqt intervali
boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom
ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi:
Egri chiziq uch davrga bo‘linadi: birinchi davr t vaqtga teng bo‘lib, bundan rad
etish ortiq darajada xavfli bo‘ladi va bu vaqtda barcha
ishlab chiqarish nuqsonlari
hamda
xatolari aniqlanadi; t
2
vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam
bo‘ladi va bu son amalda o‘zgarmasdan qolib, sistema normal ishlaydi: t
3
vaqtga mos
uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bo‘ladigan
rad etishlar xavfli oshadi.
Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi
Yi
ko‘rib chikilayotgan vaqt intervali
boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom
ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi:
𝑌
𝑖
=
… 𝑛
𝑖
(𝑁
0
− 𝑛
𝑖
)𝑥. . 𝑡
1
Bunda, ..n1 – vaqt intervalida rad etgan detallar soni;
N
0
– detallarning dastlabki soni;
N
0
– n
i
– ko‘rib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan
detallar soni.Elementlar rad etish xavfliligi Y
i
ning vaqt t ga bog‘liqligi 8.8-rasmda
ifodalangan.
9.1-rasm. Elementlar rad etish xavfliligining bog‘lanish grafigi
123
Egri chiziq uch davrga bo‘linadi: birinchi davr t vaqtga teng bo‘lib, bundan rad
etish ortiq darajada xavfli bo‘ladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqsonlari
hamda xatolari aniqlanadi; t
2
vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam
bo‘ladi va bu son amalda o‘zgarmas qolib, sistema normal ishlaydi: t
3
vaqtga mos
uchinchi davrda elementlarning qon*uniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bo‘ladigan
rad etishlar xavfli oshadi.
Har qaysining uzilma ishlash vaqti t
1
, t
2
,…, tr bo’lgan R detallarning o‘rtacha
buzilmay ishlash vaqti quyidagicha aniqlanadi
𝑡
𝑜′𝑟𝑡
= (𝑡
1
+ 𝑡
2
+ 𝑡
3
+ 𝑡
𝑛
)/𝑃
Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchunRad etishlarning xaqliyligi
bilan ikkinchi davr uchun o‘rtachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidagi
bog‘lanishni yozish mumkin ( P = const, deb hisoblanadi).
Ќo‘shni ikki rad etish orasidagi o‘rtacha vaqt quyidvgicha aniqlanadi
𝑡
𝑜′𝑟𝑡
= (𝑡
1
+ 𝑡
2
+ 𝑡
3
+ 𝑡
𝑛
)/𝑛
bunda t
1
- birinchi rad etishgacha ishlash vaqti,
t
2
- birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti,
t
n
- n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti.
n
- rad etishlarning umumiy soni.
Buzilmay ishlash ehtimolligi deganda sistema (detal, element) belgilangan davr
ichida ma’lum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bo‘lmaslik ehtimolligi
tushuniladi.
Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik
yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam,
takomillashgan materiallar, texnologiyadan
foydalanish va tayer buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobiga xam oshirish
mumkin. Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha
oshirish bilan bog‘liq. Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yo‘li rezervlashdir. Umumiy
va ayrim rezervlash bo‘ladi.
Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday
rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi. Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning
vazifsiga qarab istalgancha bo‘lishi mumkin. Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun
avtomatik qurilma bo‘lishi shart. Asosiy rostlagich
ishdan chiqqanda bu qurilma
avtomatik tarzda ishga tushishi lozim.
124
Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi
shunday elementlar bilan mustakil rezervlanadi.
Tizimning
puxtaliligini
oshirishda
avtomatikaning
elektr
sxemalarni
takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi. Bu usul keng
qo‘llaniladi, chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi, vaznini, gabaritlarini va
narxini kamaytiradi. Muxim ART larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxemalar
qo‘llaniladi, shuning uchun har qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir
bo‘lmaydi.
Ko‘rib chiqilgan usullardan tashqari amalda ko‘pgina
boshqa usulllari xam
mavjud bo‘lib, ularni qo‘llanishi aniq ish sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi.
