1.3.5-rasm. Wild TS 1600 elektron taxeometrlarda yo‘nalishlardan sanoq
olish prinsipi.
Aniq sanoq olish uchun S keng shtrix bilan birga, ikkilangan kodni
shakillantiruvchi barcha shtrixlar xizmat qiladi. Bu shtrixlarni chizish xatoligi
ta’sirini kamaytiradi. Raqamli ko‘rinishga keltirilgan, fotopriyomnikning sezuvchi
yuzasi orasida, nurlanish oqimining taqsimlanishi to‘g‘risidagi informatsiya,
limbga tushirilgan kodga aniq to‘g‘ri keluvchi, asbobning xotirasida saqlanuvchi
etalon taqsimlanish bilan hisoblagichda taqqoslaniladi. U holda chiziqli fotodiodli
matritsalar chiqishdagi
)
(
t
k
x
va asbobning mikro EHMi xotirasidagi
)
(
'
+
t
k
x
etalon signallar orasidagi korrelyatsiya funksiyasi hisoblaniladi:
),
(
)
(
1
)
(
"
1
"
+
=
=
t
k
x
t
k
x
N
R
N
K
xx
(1.3.1)
- 17 -
bu yerda
N
- fotopriyomnikdagi elementlar soni;
- signallar orasidagi
qayd qilingan siljish; Korrelyatsiya funksiyasi shunday holatda
)
(
t
k
x
va
)
(
"
+
t
k
x
funksiyalar bir-biri mos kelganda o‘zining maksimal qiymatiga erishadi. Bu
holatda
ning qiymati, chiziqli fotodiodli matritsaning chap chekkasiga nisbatan
S
shtrix-indeks xolatini aniqlaydi. 2.8-rasmdagi holat, chiziqli fotodiod
matritsalar yordamida o‘lchangan Fqiymatga to‘g‘ri keladi. Limbning xolatiga
to‘g‘ri keluvchi
R
sanoqquyidagicha aniqlanadi.
4449
,
257
128
/
400
)
102
/
63
83
(
128
/
400
)
(
=
−
=
−
=
F
G
R
gon. (1.3.2)
Uholda yo‘nalish o‘lchash o‘rta kvadratik xatoligi 0,5 mgon (1,6)ni tashkil
etadi.
2-nishonga aniq to‘g‘rilash yoki qo‘zg‘almas burchak maydonida nishon
holatini o‘lchash;
3-zarur holda, asbobni mo‘ljalga olish sistemasidagi burchak maydonida
nishonning burchak holatini izlash (kuzatish).
Yuqorida keltirilgan operatsiyalarni joriy etishni misolda ko‘rib chiqamiz.
Dastlabki mo‘ljalga olish jarayonini avitomatlashtirish, geodezik asboblarni
mikroelektrodvigatallar (MED) bilan ta’minlash hisobiga erishiladi. MED
alidadani gorizontal tekislikda aylantiradi va qarash trubasini gorizontga
nisbatan yuqoriga pastga qiyalatadi.
Avtomatik sistemalarda mo‘ljalga olishda (ASMO) aktiv, passiv va
kombinatsiyalangan nishonlardan foydalaniladi. Geodimetr 600S (Spectra
Precision) asboblarida aktiv markalarni avitomatik ravishda izlash, gorizontal
bo‘yicha 360 chegarasida va vertikal bo‘yicha 15 chegarasida yoki oldindan
berilgan qidirish sektori ichida amalga oshiriladi. Elta S 10Elta S20Elta (Carl
Zeiss) taxeometrlari Quiklock qurilmasiga ega bo‘lib, u yuqori tezlikda dastlabki
mo‘ljalga olish uchun mo‘ljallangan. Quiklock to‘rtta komponentdan tashkil
topgan:
- 18 -
1) Quiklock uzatuvchi datchiki, asbobni olib yurish dastasida joylashgan.
Uzatuvchi datchiknishonni tez aniqlash uchun, vertikal lazer tekisligini hosil
qiladi.
2) Qaytargich tepasidagi vizirlash nuqtasida joylashgan Quiklock
qabullovchi qurilma bo‘ladi va u bilan birga kombinatsiyalashga nishonni hosil
qiladi.
3) Radioaloqaning ikkita bloki bo‘lib, ulardan bittasi asbob ichida, ikkinchisi
vizirlash nuqtasida joylashadi.
4) Qabullovchi – uzatuvchi Finelock sistemasi nishon holatini vertikal
yo‘nalishda aniqlash uchun hizmat qiladi.
Bu to‘rtta komponentning ishlash quyidagi tarzda amalga oshadi. Asbob
vertikal o‘q atrofida aylangan paytda 360 diapozonda lazer tekisligida skanirlash
amalga oshadi. Skanirlash burchak tezligi 90°/ s ga teng. Vizirlash nuqtasidagi
qabul qiluvchi qurilma uzatuvchi datchikning nurlarini qayd qiladi va bunda
signal radioaloqa orqali asbobga uzatiladi. Asbob qabul qiluvchi qurilma va
qaytargich yo‘nalishiga buriladi. Qaytgan signalni qayd qilingan laxzaga to‘g‘ri
keluvchi, gorizontal burchakning aniqqiymati aniqlaniladi. Uzatuvchi Quiklock
qurilmasi o‘chiriladi. Vertikal tekislikka to‘g‘rilash Finelock yordamida qarash
trubasini qiyalatish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Vertikal yo‘nalishda izlash
jarayoni gorizontal yo‘nalishda qaytargichni izlash kabi amalga oshiriladi.
Shundan so‘ng qaytargich aniqnishonga to‘g‘rilash sistemasining o‘lchash
maydonida ko‘ringanda, vizir o‘qi va tripelprizma markazi yo‘nalishi orasida
muvoffiqlashuvchi kichik burchak avtomatik ravishda o‘lchaniladi. Ko‘p xollarda
tasvirni qabullovchi va analizator sifatida foydalanuvchi ZBA-kamera yordamida,
qaytargich markazi va ZBA-kamerasining «Nol-punkti» orasidagi chiziqli
muvoffiqlashuv o‘lchanadi. Chiziqli muvoffiqlashuv mikroEHM yordamida
nishonga to‘g‘rilashning avtomatik sistemasida geometrik-optik nisbatlarni va
qaytargichlarga bo‘lgan masofani hisobga olib, burchak o‘lchoviga o‘tkaziladi. Elta
S seriyasida taxeometrlarda qabullovchi-uzatuvchi FineLockqurilmasi 1 kilometr
- 19 -
masofaga o‘rnatilgan tripelprizmaga avtomatik ravishda aniqnishonga to‘g‘rilash
uchun xizmat qiladi. FineLock ni qo‘llanganda nishonga to‘g‘rilash aniqligi 1 ga
erishiladi. Ish avtomatik lazerli sistemada nishonga to‘g‘rilashni ishlab chiqish va
tadqiqod qilishga bag‘ishlangan bo‘lib, unda nishonga to‘g‘rilash sistemadagi
xususiy xatoliklarining ta’siri va ularni natijalovchi xatoliklarini baholash taxlillar
keltirilgan.
Bunday sistemalardagi asosiy xatoliklarga qo‘yidagilarni kiritish mumkin.
-avtomatik nishonga to‘g‘rilash sistemalarining ZBA-kamerasi «nol-punkti»
bilan qarash trubasini vizir o‘qining mos tushmasligi;
-ta’svirlarni avtomatik ravishda nishonga to‘g‘rilash sistemalarida
tasvirlangan analizatori va qabul qiluvchi qurilmaning ajrata olish qobilyatining
cheklanganligi tufayli yuzaga keluchi xatolik;
Nishonga
to‘g‘rilash
jarayonini
avtomatizatsiyalash
hisobga
taxeometrlarning funksional imkoniyatlarining oshishiga, bu esa uni ichiga
o‘rnatilgan qo‘shimcha blok va qurilmalar sonining ko‘payishiga va ularning
konustruksiyalarini murakkablashishigaolib keldi. Elta S10 Elta S20
taxeometrlarining trubasida turli vazifalarni bajaruvchi to‘rta sistema joylashgan:
-ko‘rish trubasida 1 ob’ektiv, 3-slektiv qaytaruvchi ko‘zgu, 4 yorug‘likni
bo‘luvchi kub-prizma, 5 fokuslovchi komponent, 6 o‘chiriluvchi Abbs prizmasi, 8
okulyar, 7 tekislikda iplar to‘rining kesishmasi joylashgan;
-10 svetodalnomerli blok, uning nurlari 2-prizma yuzasidan, 3 slektiv
ko‘zgudan qaytariladi, va to‘g‘ri va teskari yo‘l orqali ob’ektivdan o‘tadi.
Taxeometrda birlashgan uzatuvchi-qabullovchi s vetodalnomer kanallari mavjud.
-uzatuvchi va qabullovchi kanallarni o‘z ichiga olgan Finelock aniq nishonga
to‘g‘rilash qurilmasi,12 lazerli dioddan 2 prizma yuzasida qaytadi va yorug‘lik
tarqalishi 0,5 atrofida bo‘lgan nurlar to‘plami 1-ob’ektiv orqali o‘tadi.
1-ob’ektivning markaziy qism uzatuvchi kanalda, chetlari esa -qabullovchi
kanalda ishlatiladi.
- 20 -
Tripelprizmadan qaytgan nurlar teskari yo‘lda 1 ob’ektiv orqali o‘tadi. 12
lazer diodi nurlari uchun shafof 3 ko‘zgudan o‘tkazib yuboriladi, yorug‘likni
bo‘luvchi 4 kub-prizma qirrasidanqaytadi va 15 fotopriyomnik qurilmani
sezuvchi maydonidagi 14 optik sistemada fokuslanadi;
-nuqtalarni joyga ko‘chirish jarayonini osonlashtiruvchi PositionLight
qurilmasi, 16 ikki yorug‘lik diodlari, 17 bo‘luvchi kanatdan, nurlar to‘plami
tarkalishi 3atrofida shakillantiruvchi 18 ob’ektivdan tashkil topgan bo‘lib,
kollimatsion tekislikda vertikal bo‘yicha qizil va ko‘k sektorlarga bo‘lingan.
Nuqtalarni joyga ko‘chirishda, yordamchi texnik,qaytargichni ranglarni bo‘linish
tekisligida o‘rnatish lozim.
| 