- 22 -
7.
Komponentning skanerlash burchagi necha gradusga teng?
8.
FineLock ni qo‘llaganda nishonga to‘g‘irlash necha sekundga teng?
9.
Asosiy xatoliklarga qaysilar kiradi?
1.4. Elektron taxeometrlarning asbob xatoligi va ularning modellash bilan
bog‘liq bo‘lgan masalalar
Ananaviy usul bilan asbobning aniqligi ko‘rilganda ananaga ko‘ra
uning
elementlarining, uzellarining va qurilmalarining xususiy xatolik to‘plami va
ularning o‘zaro joylashishi taxlil qilinadi 7,12. Elektron taxeometrlar
xatoliklarining ta’sirini taxlil qilish muammosiga kirish uchun 2.12-rasmda
berilgan ularning klassifikatsiyasini ko‘ramiz. Taxeometrlarni barcha
xatoliklarini bir necha guruhlarga ajratishimiz mumkin:
asbobning geometrik
sxemasini buzilishi va orientirlash xatosi; nishonga to‘g‘rilash xatosi; yo‘nalish va
burchaklarnihisoblash sistemalarining xatosi; svetodalnomer blokining xatosi;
qaytargich yoki ob’ektning qayttaruvchi yuzasidan kelib chiqadigan xatolik.
Rasmda alohida bloklar bilan belgilangan, asbob vertikal o‘qi qiyalik datchikining
xatosi, avtomatik ravishda nishonga to‘g‘irlash
sistemasining xatosi;
qaytargichdan kiradigan xatolik, dinamik va xarorat tasiridan kelib chiqadigan –
defarmatsion xatolik. Kuzatuv rejimida,o‘lchash aniqligiga ta’sir etuvchi
xatoliklarni hisobga olish zarur.Ya’ni: doiraviy prizma
bilan kiritiluvchi qiyalik
datchigidagi suyuqlik sindiruvchi yuzaning tebranishi tufayli asbobning vertikal
o‘qining qiyaligini noaniq aniqlashdagi xatolik; svetadalnomer lazer tutami
ko‘ndalang kesimida fazali frontning bir jinsli emasligidan
kelib chiqadigan
xatolik.
Oxirgi xatolik ta’sirida, kuzatuv rejimida tripelprizmali qaytargich
markaziga aniq to‘g‘irlashni amalga oshirib bo‘lmaydi.
Alohida bloklarning yuqorida keltirilgan klassifikatsiyalarida belgilangan
va tashkil etuvchi xatoliklar ta’siriga tegishli axborotlarni va boshqa texnik
adabiyotlarda topish mumkin.To‘liq bo‘lmagan xatoliklarning
klasifikatsiyasi,
oldingi bo‘limlardagi materiallarni umumlashtirish va sistematizatsiyalash va
- 23 -
elektron taxeometirning natijalovchi asbob xatoliklarini aniqlash bilan bog‘liq
masalalarni ko‘rib chiqishga o‘tish maqsadida tuzilgandir.
Natijalovchi
xatoliklarni
umumiy
holda,
doimiy
sistematik
xatoliklar,o‘zgaruvchi sistematik xatoliklar va tasodifiy xatoliklarning yig‘indisi
ko‘rinishida yozish mumkin 7.
=
=
=
+
=
n
i
m
i
p
i
i
i
si
si
k
1
1
1
2
2
2
,
(1.4.1)
bu yerda
i
si
−
- burchak o‘lchovchi asbobning doimiy sistematik tashkil etuvchi
xatoliklari;
n – doimiy sistematik tashkil etuvchilar soni;
si
–
i-inchi aniqlangan
taqsimot funksiyasining chekli qiymati;
m -o‘zgaruvchi
sistematik tashkil
etuvchilar soni;
i
-asboblarning tasodifiy
i- chi tashkil etuvchi xatoliklarining
o‘rta kvadratik chetlashishi;
p-tasodifiy tashkil etuvchilarning soni;
k
i
-tasodifiy tashkil etuvchi xatoliklar urta
kvadratik chetlashishidan
V
i
chekli xatolikka o‘tishni hisobga oluvchi koeffitsient.
Doimiy
sistematik xato, konkret elektron taxeometr bilan o‘lchaganda
(uni ayrim qisimlarining o‘zaro holatiqayd qilinganda) o‘zgarmas bo‘lib qoladi va
ko‘pchilik xollarda maxsus tadqiqotlardan aniqlanishi va o‘lchash natijalariga
tegishli tuzatmalarni kiritish yo‘li bilan tuzatilishi (bartaraf etilishi) mumkin.
O‘zgaruvchan sistematik tashkil etuvchi xatolik xar bir yangi o‘lchashda turlicha
bo‘ladi va ma’lum determinatsiyalangan bog‘liqlik bo‘yicha, ma’lum diapozonda
qiymati o‘zgaradi. Bu bog‘liqlik bo‘yicha 1,2-jadvaldan foydalanib,
tegishli
o‘zgaruvchi sistematik xatoliklarining ehtimoliy zichlik taqsimot funksiyasini
aniqlash mumkin, ya’ni uni tasodifiy xatolikdek qarash mumkin. Elektron
taxeometrning tasodifiy tashkil etuvchi xatoliklarqator
mustaqil xatoliklari
yig‘indisidaniborat bo‘ladi.
Geodezik asboblarning xatoligi, asbobini loyihalashda xatoliklarning
maksimal va ehtimoli ta’sirlarini hisoblash orqali aniqlanadi. Asboblarning ayrim
detallarnini tayyorlash parametrlari va qo‘yimlarini olish uchun o‘lchamli
- 24 -
zanjirlarhisoblanadi. Bunday hisoblarning misollarini havoladagi adabiyotlardan
topish mumkin.
