- 112 -
Soatlarni “absolyut” kattalikdagi “xatosini” ko‘rsatish uchun, “mukammal”
yoki “xaqiqiy” vaqt tushinchasini kiritish kerak. Bu bilan mukammal vaqt
shkalasidan soatni oniy “siljish” surilish xatosini “o‘lchash” mumkin. Barcha
zamonaviy yuqori aniqlikdagi soatlarda ayrim
standart chastotalar yoki
generatorlar ishlatiladi. Aniq masofa o‘lchash sistemalarida ular ikki klassdan
birortasiga:
− “atom soatlari” deb ataluvchi seziy nuri trubkasi, rubidiy bo‘g‘lari yacheykasi
yoki vodorodli mazerdagi generatorlarga;
− kvars kristallaridagi turli tipdagi generatorlarga mansub bo‘ladilar.
Vaqt intervali standart chastotalar sikllarini hisoblagichi bilan aniqroq
aniqlanadi (misol uchun, xozirgi atom sekundi yeziy atomini asosiy rezonansini
9 192 631 770 sikllari bilan aniqlanadi).
Bundan kelib chiqadiki, chastota va generator chiqish fazasi va uni xatolari
bilan bog‘lanish o‘rnatilsa, vaqt shkalasi bunday munosabatdan bevosita olinishi
mumkin.
Sikllar chastotalari i hisoblagichidan sanoq quyidagicha ifodalanishi
mumkin:
𝜙(𝑡
𝑖
) − 𝜙(𝑡
0𝑖
) = 𝑓(𝑡
𝑖
− 𝑡
0𝑖
). (3.5.2)
Faza siklini to‘lqin uzunligi
λ=s/f
i
ga teng,
bunda s-elektromagnit
nurlanishini tezligi (vakuumda 299 792 458 m/s). Vaqt intervalida fazani
o‘zgartirish uchun muvofiq ko‘paytirgichni qo‘yib va sikllar hisoblagichini
ixtiyoriy tayanch davrda (epoxada) vaqt shkalasini
boshlanishini aniqlab,
“soatlardan sanoq” uchun quyidagi ifodani olamiz:
𝑡
𝑖
(𝑡) − 𝑡
0𝑖
=
1
𝑓
0
∫ 𝑓
𝑖
(𝑡)𝑑𝑡,
𝑡
𝑡
0
(3.5.3)
bunda 𝑡
0
-tayanch (boshlang‘ich) davr (epoxa); 𝑡
0𝑖
-tayanch davrda
(epoxada) soatdan olingan sanoq; 𝑓
𝑖
(𝑡)-generator chastoatsi; 𝑓
0
-generator
nominal chastotasi.
Odatda generator chastotalari uchun qabul qilinadigan model quyidagicha
bo‘ladi:
- 113 -
𝑓
𝑖
(𝑡) = 𝑓
0
+ ∆𝑓 + 𝑓(𝑡 − 𝑡
0
) + 𝑓
𝑟
(𝑡),
(3.5.4)
bunda ∆f – chastota bo‘yicha siljish, f –
chastota dreyfi, f
r
(t)-
modellanmaydigan chastotaning tasodifiy xatosi.
(3.5.3) modelni (3.5.4) tenglamaga qo‘yish quyidagini beradi:
𝑓
𝑖
(𝑡) = 𝑡
0𝑖
+ (𝑡 − 𝑡
0
) +
∆𝑓
𝑓
0
(𝑡 − 𝑡
0
)
2
+
𝑓
2𝑓
0
(𝑡 − 𝑡
0
)
2
+
1
𝑓
0
∫ 𝑓
𝑟
(𝑡)𝑑𝑡,
𝑡
𝑡
0
(3.5.5)
