159
Ma’muriy tumanda ozuqa ekin maydonlarining o’rtacha hosildorligi
tegishli balandlik
mintaqasidagi yaylovlarning hosildorligi va har bir tipining maydoni hisobga olingan holda
aniqlanadi.
1 ga ozuqa ekin maydonlarining normativ mahsuldorligi bug’doy hajmiga qayta hisoblab
chiqilgan ozuqa birliklaridagi o’rtacha hosildorligi va normativ qiymatini aniqlash davridan oldingi
yildagi o’rtacha xarid narxining hosilasi sifatida aniqlanadi.
1 ga ozuqa ekin maydonlarining normativ qiymati ham sug’oriladigan haydov yerga o’xshash
tarzda aniqlanadi, bunda ozuqa ekin maydonlarining unumdorligi ular bilan bog’liq bo’lgan balandlik
mintaqalarida joylashganligiga qarab foydaning hisoblab chiqilgan miqdori quyidagi miqdorlarda
qabul qilinadi:
cho’l mintaqasida — 3,2 foiz;
tog’oldi mintaqasida — 4,1 foiz;
tog’ mintaqasida — 7,0 foiz.
Yaylovlarning sug’oriladigan mintaqalarga tutashgan uchastkalari sug’oriladigan haydov yerga
mos tarzda 0,01 koeffisiyentini qo’llangan holda baholanadi. Qishloq xo’jaligi
tovar ishlab
chiqaruvchisida sug’oriladigan haydov yerlar bo’lmagan taqdirda, bunday yerlarning normativ
qiymati shartli ravishda tumanning sug’oriladigan mintaqasi
bo’yicha asosiy ekin maydonlarining tuzilmasi qo’llanilgan holda hisoblab chiqiladi.
Baliqchilik hovuzlari, imoratlar, inshootlar va xonadonlar bilan band bo’lgan
yerlarning
normativ qiymati faqat belgilangan mezonlarga muvofiq yagona yer solig’ining to’lovchilari
hisoblangan qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari bo’yicha aniqlanadi. Bunda imoratlar,
inshootlar va xonadonlar deganda ularning faoliyat ko’rsatishi va xizmat ko’rsatish uchun
mo’ljallangan imoratlar,
inshootlar, omborlar, dala shiyponlari, bostirmalar,
xonadonlar va
maydonlar tushuniladi.
Baliqchilik hovuzlari bilan band bo’lgan yerlarning normativ qiymati tuman bo’yicha
sug’oriladigan haydov yerlarning o’rtacha normativ qiymati bo’yicha aniqlanadi.
Imoratlar, inshootlar va xonadonlar bilan band bo’lgan yerlarning normativ qiymati joylashgan
mintaqasi va ixtisoslashuviga qarab asosiy qishloq xo’jaligi ekin maydonlarining normativ qiymati
bo’yicha 2 koeffisiyentini qo’llagan holda aniqlanadi.
Xo’jaliklarning ixtisoslashuvi hisobga olingan holda asosiy qishloq xo’jaligi ekin maydonlari
deganda:
sug’oriladigan yerlardagi paxtachilik-g’allachilik, g’allachilik, sabzavotchilik, sholichilik,
tamakichilik va chorvachilik xo’jaliklari uchun — sug’oriladigan haydov yerlar (sug’oriladigan
mintaqa);
sug’oriladigan yerlardagi bog’dorchilik-uzumchilik xo’jaliklari uchun — sug’oriladigan
bog’lar, bog’lar bo’lmasa — tokzorlar yoki boshqa ko’p yillik daraxtlar bilan band bo’lgan yerlar
(sug’oriladigan mintaqa);
lalmi yerlardagi bog’dorchilik-uzumchilik xo’jaliklari uchun — lalmi bog’lar, bog’lar
bo’lmasa — tokzorlar yoki boshqa ko’p yillik daraxtlar bilan band bo’lgan yerlar (lalmi-yaylov
mintaqa);
yaylovlardagi qorako’lchilik va chorvachilik xo’jaliklari uchun — yaylovlar (lalmi-yaylov
mintaqa);
lalmi yerlardagi g’allachilik va chorvachilik xo’jaliklari uchun — lalmi haydov yerlar (lalmi-
yaylov mintaqa) tushuniladi.
Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchisida qishloq xo’jaligi ekin maydonlari bo’lmagan
taqdirda, imoratlar, inshootlar va xonadonlar bilan band bo’lgan
yerlarning normativ qiymati
(sug’oriladigan yoki lalmikor-haydov) asosiy qishloq xo’jaligi ekin maydonlari joylashgan
mintaqada o’rtacha tuman normativ qiymati bo’yicha 2 koeffisiyenti qo’llangan holda aniqlanadi.
Yuqoridagi uslubiyotdan foydalangan holda Samarqand viloyati Ishtixon tumanidagi
paxtachilik bilan shug’ullanuvchi “Eshniyoz o’g’li Zohid” fermer xo’jaligi misolida 1 ga. paxta bilan
160
band maydonning me’yoriy qiymatini aniqlaymiz. Paxta maydoni 50 gektar, yer uchastkasining
bonnitet balli 60 ga teng, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi foydasining hisoblab chiqilgan miqdori
18% ga teng, hisoblab chiqilgan foydaning kapitallashuv foyizi 5 ga teng.
Demak, 1ga. paxta ekinining me’yoriy unumdorligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
MUp = MHp * XBp = 0,4 s/ga * 60 ball * 88 ming so’m = 2112 ming so’m.
1 ga. paxta maydonidan olinadigan hisoblab chiqilgan foydani aniqlaymiz:
38016
50
19008
50
18
*
056
,
1
50
18
*
100
50
*
2112
*
100
*
*
=
=
=
=
=
PM
HSChMD
PM
Up
M
HChFp
Shundan keyin 1 ga. paxta maydonining me’yoriy qiymatini aniqlaymiz:
m
so
MQp
`
838162
100
*
5
1
,
41908
100
*
5
0,967
*
0,950
*
1,2
*
38016
100
*
F
K3
*
K2
*
K1
*
HChFp
=
=
=
=
Demak 1 ga. paxta maydonining me’yoriy qiymati 838162 so’mga teng ekan.
Jami paxta maydonining me’yoriy qiymati (50* 838162) 41908100 so’m bo’lar ekan.
Fermer xo’jaligi 50 ga. yer uchun bir yilda {(41908100*6)/100} 2514486 so’m yagona yer
solig’i to’lar ekan.
Yerning bozor bahosi
yer uchastkalarining talab va taklifi miqdoriga bog’liq holda, ya’ni oldi-
sotdi jarayonida vujudga keladi. Yer uchastkasining egasi normal sharoitda yerini sotadi, qaysiki, agar
yerni sotishdan olinadigan mablag’ bankka qo’yilganda foiz shaklida keltiradigan daromad, shu yerni
ijaraga berganda olinadigan rentadan kam bo’lmagan holda.
Yerning bahosi boshqacha qilib aytganda – kapitallashgan yillik yer rentasidir.
100
*
SsF
YerRen
YerB
=
Bu yerda, YerB - yerning bahosi, so’m;
YerRen - yer rentasi, so’m;
SsF - ssuda foizi, %.
Qishloq xo’jaligida yerning bahosi, yer solig’i va ijara haqining iqtisodiy asosi va yerga bo’lgan
mulk huquqini ro’yobga chiqarishning iqtisodiy shakli, yer egalari o’zlashtiradigan daromad sifatida
yuzaga chiqadigan yer rentasihisoblanadi. Renta munosabatlari yerlarni qishloq xo’jaligi ishlab
chiqarishi uchun, shuningdek noqishloq xo’jalik zaruriyati uchun ham
ijaraga berilganda paydo
bo’ladi. Yer rentasining: differensial va absolyut shakli mavjud. O’z navbatida differensial renta ham
ikki shaklda differensial renta I va differensial renta II ga bo’linadi.
