-jadval Samarqand viloyatidagi barcha toifadagi xo’jaliklarda ayrim qishloq xo’jaligi

276 
6. 
Uzum, s. 
4973160 
3978528 
80,0 
7. 
Poliz, s. 
971870 
680350 
74,1 
8. 
Go’sht, s. 
1264930 
885454 
70,0 
9. 
Sut, s. 
7452090 
5216460 
70,0 
10. 
Tuxum, ming dona 
9394920 
8455430 
90,0 
11. 
Pilla, s. 
26880 
26880 
100,0 
*
O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi. Yillik statistik to’plammateriallari. 
O’zbekiston qishloq xo’jaligi. Toshkent 2015. 
Ma’lumki, davlat buyurtmasi asosida ishlab chiqariladigan mahsulotlar to’lig’icha davlatga 
sotiladi. Shuning uchun ularda tovarlilik darajasi doimo 100% ga teng bo’ladi. Bu yerda paxta va 
pilla shular jumlasidandir. Qolgan mahsulotlarda notovar qismi ham mavjud bo’lib, ularda tovarlilik 
darajasi 70-90% ni tashkil etadi. Hatto donda bu ko’rsatkich 38 % ni tashkil etgan.
14.4.Tovar mahsulotning sifati, uni yaxshilash va raqobatbardoshligini oshirish 
imkoniyatlari 
 
Bozorni oziq-ovqat va xom-ashyo mahsulotlari bilan to’ldirish vazifasi qishloq xo’jalik 
mahsulotlari sifatini yaxshilash muammosi bilan mustahkam aloqada. Aholining iste’molini 
qondiradigan har qanday mahsulot, uni foydali qiladigan ma’lum bir xususiyat, xossaga ega bo’lishi 
kerak. Ular mahsulotdagi iste’mol qiymatning mohiyatini aks ettiradi. Agar iste’mol qiymat 
mahsulotning umumiy foydaliligini ifodalasa, uning foydalilik darajasi, ya’ni ma’lum iste’molni 
qanoatlantirishga obyektiv qodirligini, mahsulotning sifati xarakterlaydi. Mahsulot sifati deganda, 
uni ma’lum bir ehtiyojini qondirish kerakligini zarur qilib qo’ygan, mahsulotdagi xususiyatlar
to’plami tushuniladi.
Mahsulot sifati muhim iqtisodiy kategoriyalardan biri bo’lib, u ishlab chiqarish jarayoni
va mahsulot istemolida kishilar o’rtasidagi o’zaro mustahkam munosabatlarni ifodalaydi. Ijtimoiy
iste’mol doimiy emas, sifatni yaxshilash tendensiyasi obyektiv va qonuniyatli xarakterga ega. 
Bu birinchi navbatda iste’molning oshishi qonunining harakati bilan bog’liq. Buning mohiyati
shuki, jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi bilan 
doimo ularning iste’moli darajasi oshib boradi va ularda bir vaqtning o’zida iste’molni to’laroq 
qondirish imkoniyati kengayadi. 
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifatini yaxshilash faqat aholining oziq-ovqatga bo’lgan 
iste’molni to’liq qondiribgina qolmay, balki u qishloq xo’jaligi iqtisodiy samaradorligini oshirishning 
muhim omilidir. Shuning uchun mahsulot sifatini oshirish – bu pirovard natijada uning miqdori, 
resurslarni tejash, ijtimoiy iste’molni to’laroq qondirishdir. Rivojlanayotgan bozor sharoitida qishloq
xo’jaligi mahsulotlari raqobatbardosh bo’lishi kerak, ya’ni bozordagi mahsulotlarga qaraganda
ancha yuqori iste’mol xususiyatiga va katta talabga ega bo’lishi kerak. 
Mahsulot sifatiga talab iste’molchilar, shuningdek davlat organlari tomonidan shakllanadi. 
Mahsulot sifatiga talabning shakllanishidagi ustunlik iste’molchiga, bozorga, raqobatga tegishlidir. 
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifati ishlab chiqarish resurslari - ishlab chiqarish elementlarining 
ishtiroqi va ta’sirida shakllanadi. Dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari hamda ishlab chiqarish 
resurslari sifati o’rtasida keng harakatdagi bevosita yoki ko’p pog’onali aloqa va bog’lanish mavjud. 
Ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
I. Qishloq xo’jalik mahsulotining sifati: 
1. Ish kuchi sifati; 
2. Fondlar bilan qurollanish; 
3. Xodimlar malakasi; 
4. Moddiy rag’batlantirish. 
II. Yer va boshqa tabiiy resurslar sifati; 
III. Moddiy resurslar sifati: 
1. Asosiy vositalar sifati: 
a) sanoatdan keladigan; 

277 
b) qishloq xo’jaligidan chiqadigan; 
2.Moddiy oborot vositalarning sifati: 
a) sanoatdan keladigan; 
b) qishloq xo’jaligidan chiqadigan. 
Mahsulot sifatini yaxshilash va uni ta’minlashning yetakchi omili ish kuchining sifati 
hisoblanadi. Foydali mehnat bilan shug’ullanuvchi mamlakatning har bir fuqarosi mahsulot sifatini 
ta’minlash bo’yicha o’z munosabatlarini quyidagilar asosida amalga oshirishlari kerak: 
1.O’zaro yordam va ilg’or tajribalarni almashish; 
2.Har bir ish joyida mehnat sifatiga va uning natijasiga qattiq talabchanlik; 
3.Mahsulot sifati degan bosh mezondan kelib chiqib, xodimning professional ustaligi va uning 
mehnatga to’lanadigan haqqini baholash; 
4.Har bir kishining - ishchidan to rahbargacha o’z mehnati sifati uchun shaxsiy javobgarligi; 
5.Mehnat jarayonida mahsulot sifatini pasaytirish mumkin bo’lgan har qanday faoliyatni 
ogohlantirish. 
Yer resurslarining sifati iqlim sharoitlari bilan birga faqat yetishtiriladigan ekinning tarkibini
aniqlab qolmasdan va uning miqdoriga ta’sir qilib qolmasdan, balki uning sifatiga ham katta ta’sir 
ko’rsatadi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, unumli tuproqda, yerda yetishtirilgan hosilning sifati ham 
yaxshi, yuqori bo’ladi.
Moddiy resurslar sifati, qishloq xo’jalik mahsulotlari sifatiga 2 tomonlama ta’sir ko’rsatadi. 
Birinchidan, asosiy va moddiy aylanma vositalarning ancha yuqori sifati, sifati oshirilgan mahsulot 
olishga, sotish bahosini oshirishga va pirovard natijada daromadni oshirishga imkon beradi. 
Rayonlashgan urug’ navlaridan foydalanish faqat hosildorlikni oshirib qolmasdan sifatini ham 
yaxshilaydi. Chorvachilik mahsulotlarini ko’paytirish va sifatini yaxshilashga yemning to’yimliligi 
sifati katta ta’sir ko’rsatadi. Ikkinchidan, ancha sifatli moddiy resurslar mehnat sig’imini, fond 
sig’imini va material sig’imini pasaytiradi, bu esa ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishiga olib 
keladi. Urug’, yem va boshqa aylanma vositalar sifat tavsiflarining yaxshilanishi mahsulot birligi 
hisobiga ularga qilingan xarajatni pasaytiradi. Va aksincha, navlar va ekiladigan urug’ sifatining 
yomonlashishi, yemlarda ozuqa moddalarining, ayniqsa proteinning pasayishi, mahsulot tannarxining 
o’sishiga olib keladi. 
Bozorga olib chiqiladigan har qanday qishloq xo’jaligi mahsuloti kishilarning iste’molini 
qondirish darajasi bo’yicha tekshiruvdan o’tadi: har bir xaridor o’zining iste’molini qondiradigan 
mahsulotni sotib oladi, xaridorlar massasi esa kishilar iste’molini to’laroq qondiradigan mahsulotni 
sotib oladi, nisbatan mahsulot raqobati tashkil topadi. Shuning uchun mahsulotgning 
raqobatbardoshligini faqat raqobatdosh mahsulotlarni o’zaro taqqoslab aniqlash mumkin. Boshqacha 
qilib aytganda, tovar mahsulotining raqobatbardoshligi – bozorga va sotish vaqtiga aniq bog’liq 
bo’lgan nisbiy tushunchadir. 
Shuni bilish lozimki, mahsulotning raqobatbardoshligi, xaridor uchun muhim qiziqish 
uyg’otadigan uning xossasi orqali aniqlanadi. Boshqa barcha parametrlar, bu chegaradan 
tashqaridagi, mahsulotning raqobatbardoshligida raqobat shartlariga aloqasi yo’q sifatida qarab 
chiqilmaydi. 
Mahsulotning raqobatbardoshligini o’rganish sistemali va to’xtovsiz o’tkazilishi kerak. Bu agar 
raqobatbardoshlik pasaya borsa, o’z vaqtida ma’lum qaror qabul qilishga - shu mahsulot ishlab 
chiqarishni qisqartirish yoki to’xtatish yoxud uning sifatini yaxshilash, boshqa bozorlarga o’tkazish 
va boshqalarga o’ylab ko’rishga imkon beradi. Boshqa tomondan, mahsulotning raqobatbardoshligi, 
shu mahsulot ishlab chiqarishni kengaytirish haqida qaror qabul qilingan qarorlarning samarasini 
oshiradi.
Hozirgi kunda, ya’ni bozor munosabatlariga o’tish sharoitida qishloq xo’jaligida bir qancha 
mahsulot sotish kanallari vujudga keladi va ularning harakat qilishi uchun sharoit yaratiladi. 
Mahsulotni sotish kanallari deganda, sotishda ishtirok etuvchi yoki vositachilik qiluvchi 
shaxslar va korxonalr to’plami tushuniladi. Ular tovarlarni o’zlariga yoki boshqa bir shaxsga 
o’tkazish huquqini oladilar. Bu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga yetkazish 

278 
maqsadida birgalikda harakat qiluvchi iqtisodiy, texnologik, tashkiliy, ijtimoiy va boshqa jarayonlar 
tizimidir. 
Sotish kanallari bevosita va bilvosita kanallarga bo’linadi. Tovarlar sotishning
bevosita 
kanallar deganda vositachilarsiz tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga ko’chib yurishi 
tushuniladi. 
Bevosita kanal orqali, masalan sabzavot va poliz mahsulotlari dehqon bozorlarida, xususiy 
magazinlarda, do’konlarda sotilishi mumkin. Bunday usul bilan, shuningdek, qishloq xo’jalik 
mahsulotlari mahalliy aholiga kassa orqali naqd pulga sotilishi mumkin. 
Bilvosita sotish kanallari mustaqil vositachilardan foydalanish bilan bog’langan. Ular tovarlarni 
tovar ishlab chiqaruvchilardan sotib oladi va iste’molchilarga yetkazib beradi. Vositachilar sifatida 
davlat tashkilotlari, matlubot kooperasiyalari, savdo va sanoat korxonalari chiqadi. 
Alohida qishloq xo’jalik korxonalari uchun mahsulotlarni turli kanallar orqali sotish ham 
tashkiliy, ham iqtisodiy jihatdan qiyin masala.. Korxonalar faoliyatining pirovard natijasi ma’lum 
darajada mahsulotni tayyorlaydigan, saqlaydigan, ortadigan-tushiradigan xizmatlarning 
rivojlanishiga bog’liq. Shuning uchun qishloq xo’jalik korxonalarida mahsulotni tayyorlashni va 
sotishni tashkil qilish bo’yicha barcha masalalarni hal qilish zararuriyati tug’iladi. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish kanallari quyidagilar bo’lishi mumkin: 
I. Davlatga sotish: 
A).Davlat fondiga; 
B).Regional fondga; 
II. Erkin sotish: 
A). Dehqon bozorida; 
B). Korxona xodimlariga va mahalliy aholiga; 
V). Birjada; 
G).Chakana savdoning boshqa tashkilotlariga, korxonalariga; 
D).Shartnoma, majburiyat bo’yicha tashkilot va korxonalarga; 
Ye).Boshqa tashkilotlar bilan barter bitimlari; 
III.Umumiy ovqatlanish korxonalariga. 
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda davlatga sotiladigan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining hajmi 
keskin qisqarib boradi va bozor kanallari bo’yicha sotish oshib boradi. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlari sotish yo’llarini tanlashda, albatta sotish sferasi bilan bog’liq 
xarajatlar sarflanadi. Uni transaksiya xarajatlari deyiladi. Bu harajtlar o’z ichiga baho to’g’risidagi 
axborotlarni izlash, hamkorlarni tanlash, shartnomalar tuzish, shuningdek mulkni himoya qilish kabi 
xarajatlarni oladi. Transaksiya xarajatlarining darajasi har doim ham oldindan aniqlanavermaydi. U 
mahsulotning xususiyati, uni ishlab chiqarish texnologiyasi, ayirboshlashdagi hamkorlarning xohish-
istagiga bog’liq. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish yo’llariga quyidagilarni kiritish mumkin; 
Qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilari: 
1.Qayta ishlash: 
a) ulgurji savdo korxonalari;
b) chakana savdo korxonalari; 
v) pirovard iste’molchi; 
2.Dehqon bozorlari; 
3.Tayyorlov tashkilotlari:
a) ulgurji savdo korxonalari; 
b) chakana savdo korxonalri;
v) pirovard iste’molchi. 
Qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari yuqorida keltirilgan sotish kanallarining qanchalik 
darajada qulayligini va imkoniyat darajasida iqtisodiy jihatdan munosabat o’rnatishi mumkin bo’lgan 
variantni tanlashlari kerak bo’ladi. 

279 

Download 8,59 Mb.