Orol dengizining ekologik ahvoli
Orol dengizi ilgari vaqtda dunyodagi eng katta ichki dengizlardan biri hisoblanib, unda
balikchilik, ovchilik, transport va erkratsion maqsadlarda foydalanilar edi. Dengiz suv
rejimini unga kuyiladigan Amudaryo, Sirdaryo, er osti suvlari hamda otmosfera
yonilgilari tushishi va yuzadan suvning buglanishi tashkil etadi. qadimgi tarixiy
davrlarda dengiz sathining 1,5 - 2,10 o`zgarishi tabiiy iqlim hususiyati bilan bo`liq
bo`lib, suvning hajmi 100 - 150 kub km, suv sathi maydoni - 4000 kv, km ni tashkil
etgan.
Sug`oriladigan dexkonchilikning rivojlanishi natijasida su`orilishga foydalaniladigan
kaytmas suvlar va kurkchilik yillari Amudaryo va Sirdaryoning deltasiga kuyiladigan
suv miqdori kamaydi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda dengizning sathi 1961 yilga
nisbatan 16,8 m ga pasaydi. 1994 yil 36,6 m. Bunda dengizning hajmi 3 marta, yuzasi
2 marta, shurlanish darajasi 9-10 gG`l dan 34-37 gG`l ga ortadi; 2000 yilga borib 180-
200 gG`l kutariladi. Schozirgi kunda dengiz sathining pasayishi yiliga 80 - 110 sm
tashkil etmoqda. Kirgok chizigi 60 - 80 km pasayib, ochilib qolgan erlar 23 ming km2
tashkil etadi.Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida suvning sifati yomonlashadi,
hamda ichish uchun yaroksiz bo`libqoladi. Ekologik tizmlar, o`simlik va hayvonlar
chuqur inkirozga uchrayapti. Eng yomon axvol Janubiy oroldir.Ushbu mintaqa
o`z ichiga shimoliy garbiy kizil kum, Zaungao`z, Kora kum, Janubiyustyurt va
Amudaryo delütasikabi landshaft komplekslarini oladi. Orol bo`yining umumiy
maydoni - 473 ming km2 bo`lsa, uning Janubiy qismi 245 ming km2 tashkil etadi.
Bunga KKR hududi,O`zbekistonning Xorazm viloyati, Turkmanistonning Toshavvo`z
vilochtlari kiradi. Orol va orol bo`yida sodir bulayotgan jadal ravishdagi chullanish
hodisasi dunyo tajribasida uchratilmagan. Shuning uchun ham mikdor va sifat jixatidan
baxolash ancha qiyinchilikalrga duch kelmoqda. Dengiz tubining ochilishi va daryo
delütalarining qurishi hisobiga cho`l maydonlari kengaymoqda. Ochilib qolgan 1 mln
ga maydon yuzasi mayda tuz zarrachalari bilan koplanib yangi shakldagi kum
qoplamlarini hosil qiladi.
joylashgan. Turkmanistonning suv xo`jalik tumanlaridamurakkab meliorativ holat
kelib chikmoqda. Amudaryo va Sirdaryoning kuyi okimlarida ko`pchilik maydonlar
konikarsiz meliorativ ahvoli bilan 3 va 4 katigoriyaga mansub erlar hisoblanadi,
shurlangan, kuchli shurlangan maydonlar 35- 70 % tashkil etadi. Tuproq-larning
shurlanishi hisobiga kishlk xo`jalik maxsulotlari hosili O`zbekistonda - 30%,
Turkistonda 40 %, Kozoxistonda - 33%, Tojikistonda - 1990 Kirgizistonda - 20 %
pasayib ketdi. Kuchli shurlangan er osti suvlarning joylashishi, chullanishi jarayonini
kuchaytirmoqda. Amudaryo av Sirdaryo kirgoklarini pasayish natijasida daryolarning
kuyi qismida suv toshkinlarini akmaytirib yuboradi. Bu o`z navbatida tukay
o`simliklari maydonlarini qisqarishiga, ilgari gumusga boy bo`lgan utloki - botqoqli
tuproqlar unumsiz utlok takir cho`l, kumli tuproqlarga aylanishga olib keladi.
Sutemizuvchi hayvonlar qushlar kamayib ketdi. Kurigan maydonlar aholi uchun xavfli
kasalliklarni tarkatuvchi kemiruvchilar bilan tulib bormoqda. Orol bo`yining sanitar -
epidemiologik ahvoli nixoyatda ogir aholi markaz-lashtirilgan suv bilan ta'minlash 29-
67 % ni tashkil etadi. Aholini yarmi ifloslangan ochiqsuv havzalaridan foydalaniladi.
Orol dengizini saqlab qolish mumkinmi? Orol muammosini asosi uni dengiz sifatida
saqlab qolish tashkil etadi.Shuni ta'kidlash lozimki Orol o`z tarixi davomida ilmiy
ma'lumotlarga karaganda ko`p marta o`z shaklini o`zgartirganini va ko`rib qolgani
ma'lum. Orol dengizining dastlabki absolyut balandligini tiklash uchun ming kub km
dan ortiq suv kerak bo`ladi.
О
ДЕН Orol dengizi muammosi xam dikkatga sazovordir.Orol dengizi 80-yillarda
ayniksa kuriy boshladi
.
Xozirgi vaktda Urta Osiyoni umumiy muammosiga aylanib
kolgan. Dengiz xozirda "ulik dengiz" deb xisoblanmokda. Tirik organizm dengizda
deyarli yuk. Dengizning kurigan soxillaridagi tuplanib kolgan erdagi tuzlar shamol
esganda changlar bilan aralashib, inson salomatligiga jiddiy xavf tugdiradi.Usha erdagi
axolida suv muammosiga duch kelinmokda.Bundan tashkari deyarli Orol dengizining
yarmi kurib kolayotganidan, xech kim kaygurmayapti. Orol dengizini tiklashga chet el
mablaglari ajratilgani bilan usha mablag dengizga xarajat kilinishini xech kim uz
nazoratiga olmayapti. BUndan kelib chikadiki mablaglar usha erga "etmayapti". Buni
kiska kilib shunday ta'riflash mumkinki, Urta Osiyo mamlakatlarida kurgokchilik
vujudga keladi. Buni jaxon xamjamiyati va Urta Osiyo mamlakatlari "pichok suyakka
kadalganida" anglab etishadi. Afsuski Orol dengizi kurib kolgandan sung bu
muammoni echish yullari kidiriladi. Orol dengizining kurishining asosiy sababi bu
xujalik extiyojlariga ishlatilishi ya'ni paxta, bugdoy sugorilishiga Amudaryo va
Sirdaryodan foydalnganliklari uchun Orol dengiziga suv kam etib kela boshlagan. Shu
tufayli Orol dengizi sekin-asta kuriy boshlagan
Orol dengizining kurinishi
Orolni saqlab qolish haqida hozirgi vaqtda bir necha fikrlar mavjud.
1.
Orolni qanday bulmasin kutkarish va uni avvalgi holatiga qaytarish zarur.
2.
2. Orol dengizini sathini barqaror bir sathida saqlab bulmaydi, shuning
uchun uni to`liq qurishi mukarrar.
3.
3. Orol sathini ma'lum bir sathda saqlab qolish mumkin va uni amalga
oshirish mumkin.
4.
Birinchi fikr 1986G`87 yillarda Uzbekiston yozuvchilar uyushmasi a'zolari
tomiridan va boshqa kardosh respublika yozuvchilar tomonidan kullab kuvatlangan.
5.
Ikkinchi fikirda, ular suvni yangi erlarini o`zlashtirish va su`orishga sariflash
kerak, dengizni kutkarib bulmaydi, uning qurishi muqarrar demoqda.
6.
Uchinchi fikr, Orol muammosi bilan maxsus shugullangan olimlar va
mutaxassislar tomonidan kutarilgan. Ular o`z fikirlarini ushbu muammo ustidan olib
borgan. Ko`p yillik ilmiy izlanishlari aosida tushuntirib, dengizni barcha ekologik va
ijtimoiy- iqtisodiy ahamiyatini to``ri taxmin kilgan holda uning sathini ma'lum mutloq
balandlikda saqlab qolish mumkinligini isbotlab berdilar. Orol dengizini dastlabki
mutlok balandlikka (53 ) m kutarishning iloji yo`q. Orol sathini bir mutlok balandlikda
saqlab qolish uchun hozirgi kunda bir necha fikirlar o`rtaga tashlanmoqda.
7.
" Ba'zilar Kasbiy dengiz suvini kanal orqali Orolga o`tkazishni:
8.
" Ko`pchilik Orolni Sibir daryolari suvi hisobiga tuldirishni
9.
" Ba'zilari Amudaryo va Sirdaryo boshlanishi mo`zliklarini 17 ming km2
eritib yuborishni ko`pchilik maslaxat berdilar. Markaziy Osiyodagi suv omborlari (92
ta, 72- O`zbekistonda) suvni daryolarga ochib yuborishni o`rtaga tashlagan. Bulardan
tashqari ba'zi mutaxassislar Orol dengizi ostida taxminan 1-1,5 ming m chuqurlikda
Orolning 1961 yilga kadar bo`lgan suv hajmiga nisbatan 4 barobar va undan ham
ko`prok mikdrdagi er osti suvlari mavjud ushbu suvlarni buglanish yo`llari bilan bir
necha skvojinalar (burgular) orqali dengizga kutarib chiqish mumkinligini
ko`rsatadilar. Dengizni saqlab qolish uchun 70 kmG`kub suv kerak
"
- 100 kmG`kub suvni er ostidan chiqarish uchun 600 ming ta skvijina kerak.
Unga 100 mlrd sum mabla` kerak.
"
600 ming skvajinani 7 x q 4,2 mln. skvajina kerak bo`ladi.
"
700 kmG`kub suvni er ostidan skvajina orqali suv chiqarish uchun 700 mlrd sum
pul kerak.
"
600 ta skvajinani kazish uchun 1 ml tonna quvur truba kerak.
"
600 ming ta skvajina kazish uchun 1 mlrd, tonna truba yoki quvur kerak.
"
42 mln skvajina kazish uchun - 76 mlrd tonna truba yoki quvur kerak.
Lekin O`zbekiston respublikasi 2005 yildan boshlab dengiz atrofida 18-20000 ta
skvijina kazish kerak, bunga 30 mln.tonna truba kerak bo`ladi. Shunday qilib Orol
sathini ma'lum bir mutlok balandlikda saqlab qolishning birdan-bir yo`li ushbu
xafzaning o`zida mavjud bo`lgan suv rezerflarini saqlab qolishdir. Orolga xar yili
kamida 20 kmG`kub suv kuyilib turish kerak. Xush ana shu 20 km suvni kayerdan
topish kerak. Ma'lumki su`orish uchun 90 % suv sarf bo`ladi. Uning foydali ish
koiffitsenti 0,63 ga teng. Agarda ushbu ko`rsatkichga 0,80 ga etkazilsa ancha suv
jamgariladi. Demak, asosiy e'tiborni suv yo`qotishni iloji boricha kamaytirishga
karatish kerak.
Orol dengizining qurib borish xavfi g’oyat keskin muammo, aytish mumkinki, milliy
kulfat bo’lib qoldi. Orol dengizi muammosi uzoq o’tmishga borib taqaladi.
Orol tangligi insoniyat tarixidagi eng yirik ekologik va gumanitar fojialardan biridir.
Dengiz havzasida yashaydigan qariyb 35 million kishi uning ta’siriga qoldi.
| 