4
Kafedra müdiri
(A.S.A., elmi dərəcə və elmi ad) c.e.n. dos. Mehdiyeva V.Z.
BAKI – 2016
MÜNDƏ
RCİ
AT
Gİ
RİŞ
............................................................................................3-4
I FƏ
SIL. TƏ
BII SƏ
RVƏ
TLƏ
RDƏ
N ISTIFADƏ
PROBLEMLƏ
RI. ....................................................................5-24
II FƏ
SIL. POLIMETAL YATAQLARININ ISTISMARI VƏ
ISTIFADƏ
SI..........................................................................25-27
2.1. Xammalın selektiv üsulu ilə
emalı....................28
2.2. Xammal rayonlarında dağ
-mə
də
n və
ilk emal
müə
ssisə
lə
rinin inş
ası mə
nbə
lə
ri................................29
2.3.
Saflaş
dırma
və
metallurgiya
zavodlarının
tikilmə
si..................................................................................30-36
III FƏ
SIL. HASILAT SƏ
NAYESI TULLANTILARINDAN VƏ
TƏ
KRAR XAMMALARDAN ALINAN MƏ
HSULLARIN
IQTISADI QIYMƏ
TLƏ
NDIRILMƏ
SI...............................34-36
3.1. Tə
bii sə
rvə
tlə
rin istifadə
sində
ekoloji-iqtisadi göstə
rcilə
r.....47-50
NƏ
Tİ
CƏ
VƏ
TƏ
KLİ
FLƏ
R.............................................................70
İ
STİ
FADƏ
OLUNMUŞ
Ə
DƏ
Bİ
YYAT ........................................71
6
Giriş
Mineral və təkrar xammal məhsullarının kompleks istifadəsi
istismarda, hasilatda, emalda, torpaqların rekultivasiyasında,
ekoloji
mehitin mühafizəsində müxtəlif mərhələlər üzrə özünü göstərir. Bu
prosesdə əsas məqsəd istehsal proseslərində xammalların dolğun
çıxarılmasından, ilkin və təkrar məhsulların elementlərinin emalının
səmərəli təşkilindən və istehsalın münasib yerləşməsindən ibarətdir.
Buna nail olmaq üçün aztullantılı və tullantısız texnologiyanın
tətbiqi zəruridir. Bu proses istehsalın kompleks və əlaqəli təşkilini,
həmçinin səmərəli yerləşdirilməsini təmin edən mühüm tədbirdir.
Kompleks istifadənin əsas şətrlərindən biri də tullantıların
emalıdır. İstehsalın inkişafı,
texniki - iqtisadi, texnoloji, ekoloji
məsələlərin həllinə, xammalın, tullantıların kooperasiya yolu ilə
kompleks istifadəsinə şərait yaradır. Bu halda müəssisələrin
maddi-texniki bazası genişlənir, emal texnologiyasının tətbiqi,
rayonun iqtisadi potensialı artırılır.
Faydalı qazıntıların və təkrar xammal məhsullarının elmi-
texniki tərəqqi arasında sıx əlaqə mövcuddur. Burada əsas göstərici
səmərəlilikdir. Mineral xammalların səmərəliliyinin əsas göstəricisi
onların tərkibindəki mühüm elementlərin çıxarılmasının optimal
ə
masalı, yüksək gəlirlə yanaşı ətarf mühitə dəyən neqativ halların
aradan qaldırılmasıdır.
Xammaldan faydalı elementlərin tam çıxarılmasında
maddi
marağın artırılması mühüm iqtisadi vasitədir. Faydalı elementlərin
çıxarılma əmaslı iqtisadi kateqoriyanın tərkib hissəsidir. İstehsalın
belə təşkilində ilkin, təkrar xammal məhsulları ilə yanaşı iqtisadi
qiymətləndirmədə onlara sərf olunan xərclər də nəzərə alınır. Daha
doğrusu vahid xammalrdan alınan əmtəllik və hazır məsulların
həcmini, iqtisadi səmərəsini təyin etməyə imkan verir.
ETT-nin
7
inkişafı ilə əlaqədar əvvəllərdə sadə və yeknəsək tərkibli kompleks
xammallar kimi qiymətləndirilir. Etiraf etmək lazımdır ki, məsələn,
respublikamızda faydalı qazıntıların emalında komplekslilik
səviyyəsi hələ də aşağıdır.
Xammalların tərkinbindən çıxarılması mümkün olan faydalı
elementlərə faktiki çıxarılan və emal edilənlərin arasında olan fərq
komplekslilik səviyyəsi adlanır. Burada komplekslilik əmsalının
iqtisadi və ekoloji səmərəsi, müəsisələrin
texniki-iqtisadi
göstəriciləri və texnoloji üsulların tətbiqi nəzərə alınır.
Sübut olunmuşdur ki, tullantısız və az tullantılı texnoloji
üsulların tətbiqi şəraitində xammalardan alınan hazır məhsulların
miqdarını 55-60 % artırmaq olar. Metallurgiya müəssisələrinin
təcrübəsi göstərir ki, xammalın kompleks emalı, istehsalın səmərəli
təşkili şəraitində bunlara sərf edilən xərcləri iki-üç ilə ödənilər.
Beləliklə məhsuldar qüvvələrin, xüsusilə sənayenin,
texniki
tərəqqinin inkişafı dövründə təbii sərvətlərdən, təkrar xammaldan
səmərəli istifadə aşağıdakı amillərlə əlaqədardır.
-
rayonlararası, beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə, müxtəlif növlü
məhsul istehsalında iştirak edən təbii-iqtisadi zəminlə ;
-
xammalın tərkibindən faydalı elementlərin
maksimum
çıxarılmasını təmin edən mürəkkəb emalən tətbiqi ilə ;
-
müvafiq texniki-iqtisadi imkanlara malik olan rayonların
iqtisadi inkişafı ilə ;
-
ilkin və təkrar xammal tullantılarının səmərəli istifadəsi və ətraf
mühitin mühafizəsi sahəsində iqtisadi maraqlandırma ilə.
