3.2.
Torpaqların
çirklənməsində
hasilat
(dağ-mədən)
sənayesinin rolu və mühafizə tədbirləri.
Qeyd etmək lazımdır ki, faydalı qazıntıların mənimsənilməsi
məhsulldar qüvvələrin inkişafı üçün əsas şərtlərdən biridir.
Insan cəmiyyətinin inkişafında təbiət və mineral xammal
mənbələri böyük rol oynamışdır. Belə ki, insanlar hələ yarandığı ilk
günlərdən bu maddi sərvətlərdən istifadə etməyə səy göstərmişlər.
Arxeoloji qazıntılar zamanı əldə edilən ən qədim kobud daş alətlər
və gildən düzəldilmiş qablar da bunu sübut edir. Artıq o dövrlərdən
min-min illər keçir.
Yataqların istismarı nəticəsində mineral xammal ehtiyatları bir
qayda olaraq getdikcə azalır. Bir sıra geoloqların göstərdiyi kimi,
yaxın gələcəkdə molibden. Qızıl, neft, qaz, volfram, mis, sink,
qurğuşun, acbest və s. yataqlarının ehtiyatı qutaracaqdır. Bunun
qarşısını almaq üçün aşağı keyfiyyətli filizlərdən ( bir neçə il
bundan əvvəl istismarı əlverişsiz hesab edilən faydalı qazıntı
yataqlarından) geniş istifadə etmək lazımdır. Bunun üçün mümkün
qədər müxtəlif üsullarla saflaşdırmadan sonra qalan boş süxurlardan
geniş istifadə etmək, filiz zənginləşdirilməsi texnologiyası
təkmilləşdirmək, qurğuşun və sink konsentratlarından – qızıl. əsas
komponentlərlə köməkçi komponentlərin arasındakı əlaqəyə ciddi
baxılmalıdır. Məsələn: mis konsentratlarından – qızıl, gümüş, selen,
tellur, qalay andir hallarda kadmium və renium; qurğuşun və sink
konsentratlarından – qızıl, gümüş, kadmium, indium, selen, tellur,
talium və kailum; qalaydan-tantal, noibium, skandium və indium;
volfram
–
skandium,
tantal;
molibden-
repium;
pirit
konsentratlarından – qızıl, gümüş, selen, tellur, talium; nikkeldən–
55
kobalt və plationlar; dəmir filizlərindən- sink, kobalt, nadir torpaq
elementlərini geniş surətdə almaq mümkündür.
Bu əlavə komponentlərin siyahısını artırmaq da olar.
Göstəricilərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki. Biz çox vaxt bu
zənginləşdirmək və emal texnologiyasının qeyri-mütəşəkkilliyi
nəticəsində tullantıxanalrda qiymətli sərvətləri itiririk.
Dünyanın torpaq resurslarından son min illikdə istifadə
olunmasının əsas xarakterik cəhəti əhalinin və ərzağa olan
tələbatının artımı ilə əlaqədar əkin sahəsinin artmasıdır. Qeyd etmək
lazımıdr ki, bu və ya digər torpaq sinfinin sahəsinin dəyişməsi
mürəkkəb proses olub bir çox təbii və antropogen faktorlardan
asılıdır. Belə ki, şumlanmış ərazinin bir hissəsi sonralar kol, meşə
otla örtülə bilər. Bununla yanaşı torpaq sahələrinin yerdəyişməsi də
müşahdiə olunur. Dünya əhalisinin artması insanların yerləçməsi
və onların xidmət sahələri ilə təmin olunması, məsələn :
zibilxanalar və onların işlənməsi yerləri, yollar, avtomobil
dayanacaqları, kollektiv nəqliyyat yerləri və s-in sahələrinin
artırılması lazım gəlir.
Hazırda dünyada əkin sahələri 15 mln.kv.km təşkil edir.
Dünyada hər adam başına düşən əkin sahəsi azalmağa doğru gedir.
XX əsrin ikinci yarısında əhali artımı ilə əlaqədar əkin sahələri
azalmış və sonrakı illərdə də davam etmişdir. Ərzağa olan tələbatın
durmadan artması və dünya iqtisadiyyatının genişlənməkdə davam
etməsi torpaq resurslarının istifadəsinin və onun vəziyyətinin
strategiyasına ciddi təsir göstərir. Əgər istehsala yeni torpaq sahələri
cəlb etməklə ərzağa olan təlabatı ödəmək mümkün deyilsə, onda
yalnız başqa yol, yəni kənd təsərrüfatının səmərələşdirilməsi yolu
ilə torpağın münbitliyinin artırılması lazımıdır. Lakin bu yol ekosfer
üçün , o cümlədən həyatın əsas sayılan pedosferin dayanıqlı
56
mövcudluğuna ciddi təhlükə yaradır. Belə təhlükə kənd təsərrüfatı
fəaliyyətində artıq müxtəlif cür real olaraq özünü göstərir. Kənd
təsərrüfatının sonrakı səmərələşdirilməsində bu təhlükə daha da
güclənə bilər.
BMT-nin təbii xammal ehtiyatları komitəsinin verdiyi məlumata
görə, yatağın açıq və yer altı üsullarla istismar olunmasından asılı
olaraq qazıntı komponenentinin faiz miqdarı yarım dəfə azaldılarsa,
faydalı qazıntının ehtiyat həcmi 2-3 dəfə deyil, 10 dəfə artmış olur.
Bu, xalq təsərrüfatını mineral xammalla təmin olunması
baxımından çox vacibdir.
Faydalı qazıntı yatağının işlənilməsini təbiətə olan təsirini
geoloji
nəticəsini
necə
qiymətləndirmək
olar,
müvafiq
hesablamalara görə nəticələri bir neçə qrupda cəmləşdirmək olar:
1.
ibtidai relyefin pozulması və yeni formaya düşməsi;
səviyyənin və aşınma şəraitinin dəyişdirilməsi;
2.
yer qatında olan birləşmə və elementləri yer üstünə
çıxarılması nəticəsində yer üstündən maddənin geokimyəvi
balansının dəyişdirilməsinə təsiri;
3.
dağ-mədən kütlələrində əmələ gələn yeni süxurların yer
qatında yatan süxurların xüsusiyyətlərindən fərlənməsi;
4.
yeraltı səviyyələrin tərkib və təzyiqlərinin dəyişdiirlməsi. [2]
Texniki tərəqqi əsrində, dünyanın bır sıra ölkələrində sənayenin
yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar torpaq örtüyünün pozulması,
dağılması fəlakətli miqyas almışdır. Əvəllər kənd təsərrüfatı üçün
yararlı sahələrin yerində karvanxanalar qazılmış, yararsız laylarla
örtülmüş, yollar, borular salarkən dağılmışdır. Insan fəaliyyəti ilə
relyefi, hidroloji rejimi dəyişmiş, torpaq örtüyü məhv edilmişdir.
Belə yerlər pozilmuş sahələr adlanır. Biosferin təmizliyinə xüsusilə
57
təhlükə yaradan mineral xammal istehsal edən. Tərkibində bitki və
heyvanat aləmi üçün zərərli sayılan sənaye tullantıları hesab edilir.
Dağ-mədən sənayesinin fəaliyyəti,xüsusən faydalı qazıntıların
açıq üsulla istehsalı nəticəsində yer qabəğının üst qatlarında dərin
dəyişikliklər baş verir. Bu zaman 10 metrlərlə, bəzən 100 m
dərinliklərdən şıxarılan süxur qatları açılır, qarışdırılır və laylar
atılır. Layların səthində çox vaxt bitkilərininkişafı üçün fiziki-
kimyəvi xassələri əlverişsiz olan süxurlar yerləşir. Belə ərazilər
neçə onilliklər bitkisiz olub “ sənaye səhrasına “ çevrilir. Bu sahələr
təsərrüfat istifadəsindən çıxmaqla yanaşı, həm də ətraf mühitin
çirklənmə mənbəyi sayılır.
Faydalı qazıntıların açıq üsulla çıxarılması təbii komplekslərə
kəsgin təsir göstərərək landşaftın komponentlərinin dəyişməsinə
səbəb olur. Bu zaman torpaq örtüyü, litogen əsas dəyişir, yeni
landaştın morfoloji hissələrinin görünüşü tamamilə dəyişir.
Antropogen sistemdə belə ərazilər “ təbii-texnogen “, yaxud da
texnpgen landşaft adlanır. Texnogen landaştın digər antropogen
landaştlardan
fərqi
texnikanın
və
istehsalın
ayrı-ayrı
texnologiyasının təsiri nəticəsində dərin dəyişikliyə uğramasıdır.
Ekoloji şəraitn yaxşılaşdırılması, istiqamətində hidrotexniki və
digər mühəndis qurğularının yaradılması buna misal ola bilər.
Sənayenin neqativ nəticələrini aradan qaldırmaq üçün hazırda
sənayes inkişaf etmiş ölkələrdə torpağın rekultivasiyası kimi aktual
problem irəli sürülür. Pozulmuş torpaqların, ərazilərin bərpası
prosesi rekultivasiya adlanır. Ərazinin rekultivasiyasının məqsədi
müxtəlif işlərin (mühəndis, dağ-texniki, meliorasiya, kənd
təsərrüfatı, meşəçilik və s.) kompleksi kimi müəyyən vaxt ərzində
yerinə yetirilərək sənaye tərəfindən pozulmuş torpaqların
məhsuldarlığını bərpa etmək, mədəni-antropogen landşaftların
58
elementləri yaratmaq, ətraf mühit şəraitini yaxşılaşdırmaqdan
ibarətdir.
Sənaye
fəaliyyəti
tərəfindən
pozulmuş
landaştın
rekultivasiyasının
istiqaməti
və
metodları
pozulmanın
xarakterindən, regionun inkişaf vəziyyəti, rekultivasiyanın iqtisadi
və sosial əhəmiyyətindən, fiziki-coğrafi xüsusiyyətindən asılıdır.
Odur ki, müxtəlif ölkələrdə, hətta bir ölkənin müxtəlif rayonlarında
rekultivasiya işləri oranın spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun
aparılmalıdır.
Dünya ölkələrinin əksəriyyətində texnogen landşftların sonrakı
istifadə məqsədindən asılı olaraq aşağıdakı əsas rekultivasiya
istiqamətləri məlumdur.
1)
Kənd təsərrüfatı istiqaməti: pozulmuş ərazidə əkin (səpin),
aparmaq, bağ salmaq, çəmən və otlaq kimi istifadə etmək ;
2)
Meşə təsərrüfatı istiqaməti : a) məqsədyönlü meşəliklər
( torpaqqoruyucu, su təmizləyici) salmaq ; b) istismar əhəmiyyətli
meşəlik salmaq.
3)
Yaşıllaşdırma və səhiyyə-gigiyena istiqaməti :
istirahət zonası yaratmaq , park yaşıllığı salmaq, ətraf mühiti
çirkləndirən tullantı layların konservasiyası və ya yaşllaşdırılması ;
4)
Müxtəlif təyinatlı su hövzələri yaratmaq ( sutənzimləyici
hovuzlar? Su anbar, idman hovuzu, balıq və ov yetişdirmək üçün
göl və s. )
5)
Pozulmuş ərazidə yaşayış və digər tikililər yaratmaq.
Yuxarıda göstərilən istiqamətlər bir biri sıx əlaqədədir və
pozulmuş landşşaftların kompleks optimallaşdırılması prsosində
eyni vaxtda həyata keçirilir. [5]
59
Torpaqların rekultivasiyası adətən bir neçə ardıcıl mərhələdə
həyata keçirilir.
Birinci mərhələ -hazırlıq mərhələsi : pozulmuş ərazinin müayinəsi
və tiplərə ayrılması, ərazinin spesifik şəraitinin öyrənilməsi (geoloji
quruluş, süxurun tərkibi, onun bioloji rekultivasiyaya və digər
istifadə növünə yararlığı, hidroloji şəraitin dinamikasının proqnozu
və s.) rekultivasiyanın və rekultivasiya olunan ərazinin istifadə
məqsədinin təyini , rekultivasiyanın növbəti mərhələsinə tələbatın
müəyyən olunması və iş metodunun seçilməsi , rekultivasiya üzrə
texniki-iqtisadi əsaslandırmanın və texniki- işçi lahiyələrin tərtibi.
Ikinci mərhələ - ərazinin müxtəlif məqsədli istifadə üçün dağ-
texniki və ya mühəndisi hazırlanması – texniki və ya dağ-texniki
rekultivasiyası. Birinci mərhələdə hazırlanmış layihələr əsasında
aparılır. Məqsədli istifadəyə olan təlabatı nəzərə alaraq bura tulantı
laylarının, karxanaların səmərəli formalaşması daxildir.
Üçüncü mərhələ - bioloji rekultivasiya və rekultivasiya olunan
ə
razinin məqsədyönlü istifadəsinə keçid. Buna pozulmuş yerin
münbitliyinin və bioloji məhsuldarlığının bütövlüklə bərpa
edilməso, kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatı sahələrini yaratmaq,
su hövzələrində balıq, salınan meşələrdə isə ov heyvanları
yetişdirmək.
Rekultivasiyanın istiqaməti və ərazinin sonrakı məqsədli
istifadəsi aşkar edildikdə tədbirlərin seçilməsi və ərazinin
hazırlanma keyfiyyətinə olan tələbatı və xarakteri, bununla da ,
rekultuvasiyanın hər bir mərhələsi üçün çəkiləcək xərcər
müəyyənləşdirilir.
Ən ağır və baha başa gələn dağ-texniki mərhələyə olan tələbatın
müəyyənləşdirilməsi xüxusən mühüm hesab edilir , belə k, bu
60
mərhələ sonrakı bioloji rekultivasiyanın və məqsədli istifadənin
effektivliyini təmin edir.
Faydalı qazıntıların açıq üsulla istehsalı zamanı pozulmuş
ə
razilərin
rekultivasiyasının
dağ-texniki
ə
rhələsinin
ə
sas
iqtiqamətləri aşağıdakılardır:
a)
Pozulmuş ərazinin müxtəlif məqsədli istifadə növü üçün
hazırlanmasıı. Bura aşağıdakılar daxildir: əlverişli struktura malik
layların məqsədə uyğun (səmərəli) relyefini yaratmaq, səthin
planlaşdırılması, yamacların hamarlanması, çökmənin nəticələrini
aradan qaldırmaq, meliorativ tədbirlərin yerinə yetirilməsi, sahəyə
münbit torpaq qatının verilməsi və s.
b)
Magistrala çıxış yol şəbəkəsinin yaradılması.
c)
Hidroloji rejimin nizamlanması (drenaj xəndəkərinin
yaradılması, axımın nizamlanması,çay və kanalların yerinin
dəyişdirilməsi və s.)
d)
Lazımi mühəndis qurğuların yaradılması.
Çevrilmiş ( yararsız) gilli tərkibli layların meylliyi 1:3, qumlu
laylarınki isə 1:4-dən dik olmalıdır. Əgər layların meşələşdirmə
məqsədilə istifadəsi nəzərdə tutularsa yamaclarının meylliyi 1:3,
bağçılıqda istifadə olunacaqsa isə 1:5-dən artıq olmamalıdır. Kənd
təsərrüfatında istifadə üçün layların səthi hamar və atmosfer
yağıntılarının artığının axması üçün birtərəfli 3-5 dərəcə meylli
olmalıdır. Səthin planlaşdırılması iki mərhələdə aparılması məsləhət
götürülür: ilk dəfə ümumi,1-2 ildən sonra isə planlaşdırma.
Tədqiqatçıların fikrincə laylar 15-20 ildən sonra tam sabitlik halını
alır: çökmə ən çox ilk 2 ildə baş verir. Kənd təsərrüfatı
rekultivasiyası zamanı layların üzərinə verilən məhsuldar qruntun
(torpağın) qalınlığı 1 m-dən , meşə təsərrüfatı rekultivasiyasında isə
2 m-dən az olmamalıdır.
61
Fitotoksiki süxurlarım səthini əlverişli tərkibli qruntla (torpaqla)
örtmək mümkün olmadıqda qzıntı kömürünün külündən, əhəngdən
və s. köməyi ilə kimyəvi meliorasiya aparılır.
Dağ-texniki prosesində laylarda su rejiminin nizamlanmasında
eroziyanın qarşısını almaq üzrə tədbirlərə böyük fikir verilir. ABŞ-
ın Kontukki ştatında layların yamacında hündür olmayan yaşıl
terraslar düzəldilir. Belə terraslar gilli süxurların yuyulmasını 65 %,
qumlu süxurların yuyulmasını 52 % azaldır.
Ingiltərədə açıq üsulla istehsal zamanı öncə üst torpaq qatı
götürülür, bir yerə yığılır, sonra isə layların planlaşdırılmış səthinə
tökülür.
Almaniya və digər ölkələrdə son illər işlənmiş karxanaların
yerində müxtəlif təyinatlı su hövzələrinin yaradılmasına böyük
ə
həmiyyət verilir.
Faydalı qazıntıların teraltı üsulla çıxarılması əsasən yer səthinin
çökməsi və ərazinin qeyri filiz layları ilə çirklənməsi şəklində
pozulur. Səthin çökməsi dərinliyə görə müxtəlif ola bilər, bu faydalı
qazıntının yerləşmə şəraitindən asılıdır.
Şaxtalardan çıxan boş süxurların tərkibində bir sıra toksik
elementlər olur, onlar həmçinin yüksək potensial münbitliyə də
malik olur. Məsələn : Donbasda belə ərazilərin 80 % -çoxu bitki
örtüyündən məhrumdur. Bu prosesin qarşısını almaq üçün ağac və
kol biitkilərindən başqa ot səpinidə təklif olunur.
Şəhər ərazisində və yaşayış məntəqələrinin yaxınlığında yeraltı
qazıntılarından pozulmuş sahələrdə idman qurğuları, su hövzələri,
parklar, yaşayış və sənaye tikintiləri yaradılır. Şaxta tullantıları
yamaclarının
yaşılladırılmasında
münbit
torpaqla
yanaşı
xırdalanmış torf, kompost da verilir.
62
Almaniyada 500-dən artıq köhnə terrikoular mövcuddur. Burada
ə
n çox meşəsalma rekultivasiyasından istifadə olunur. Ingiltərədə
yeraltı tullantılar olan ərazilər yaşayış, sənaye və digər tikililərlə
yanaşı idman qurğuları və parklar altında istifadə edilir.
Terrikonların materialından yol salma işlərində və yeraltı qazıntılar
zamanı çökən sahələrin doldurulmasında geni istifadə olunur.
Respublikamızda torpağın texnogen çirklənməsi əsasən dağ-
mədən və neft sənayesi tərəfindən baş verir.
Daşkəsən dəmir filizi kombinatı ərazisinin sahəsi 1200 ha
olmuşdur. Şimal-şərq və şimal-qərb mədənlərində filiz açıq üsulla
aparılırdı. Bununla əlaqədar ərazinin 960 ha-ı, o cümlədən 500 ha
yararsız süxur laylarından ibarətdir. Dik yamaclarda güclü eroziya
prosesi gedərək yarğanlar əmələ gəlir.
Daşkəsən alunit laylarının ərazisi 300 ha təşkil edir. Burada
ə
kilən ağ akasiya, söyüd, göyrüş tinqləri və kolların dəmir filizi
mədəni laylarında nisbətən daha yaxşı inkişaf etməsi qida
maddələrinin miqdarının çox olması ilə izah olunur. Kobalt mədəni
laylarının ərazisi 25 ha təşkil edir. Mədənin yeraltı üsulla istifadəsi
süxurların geniş ərazilərə atılmasına səbəb olmuşdur. [6]
Gədəbəy mis mədəni süxur laylarının ərazisi 150 ha-dır.
K.R.Məmmədov (1978) apardığı təqdiqatlara əsaslanaraq dağ-
mədən süxur laylarını kənd təsərrrüfatında istifadə baxımından 3
sinifə bölür.
1-ci sinif - alunit və dəmir filizi mədən layları bitki köklərinin
inkişafı üçün əlverişlidir, qalan hissəsi iri süxurlardan ibarətdir,
mexaniki tərkibi müxtəlifdir. Kənd təsərrüfatı üçün tamamilə
yararlıdır.
63
2-ci sinif- kobalt və qızıllı süxurların layları bitki köklərinin inkişafı
üçün əlverişlidir. Iri süxurlar çox olduğundan səth suları tez
buxarlanır və aşağı qatlara asan süzülür.
3-cü sinif-zəy tullantıları, pirit və mis mədən layları, yüksək
turuluq, bitkinin inkişafına maneçilik törədir. Kimyəvi meliorasiya
vasitəsilə onları kənd təsərrüfatına yararlı etmək mümkündür.
Təbii sərvətlərin səmərəli istifadəsi və ətraf mühitin mühafizəsi
bir biri ilə sıx olan sosial iqtisadi, ekoloji sistem təşkil edir.
Qarşılıqlı vəhdət təşkil edən və eyni zamanda cəmiyyətin iqtisadi
fəaliyyətinin müxtəlif qütblərində duran bu üç tərəfin tədqiqi
müxtəlif elm sahələrini əhatə edir. Onların təsiri cəmiyyətin
fəaliyyəti sferasından çıxaraq tam şəkildə təbiətin inkişaf
qanunlarına –“ Əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi” , “İnkarı inkar”
və “Keyfiyyət dəyişmələrinin kəmiyyət dəyişmələrinə keçməsi və
ə
ksinə” qanunları çərçivəsində tənzim olunur.
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən dağ-mədən, metallurgiya,
tikinti sənayesinin, neft-qaz çıxarma, onların emalı müəssisələrinin
nəqliyyatın və s. ətraf mühitə göstərdikləri mənfi təsirlər, torpaq
fondunun azalmasına, keyfiyyətinin pozulmasına, bitki və heyvanat
aləminə dəyən ziyanlarda, su ehtiyatlarının çirkləndirilməsində,
torpaqların məhsuldarlığının aşağı düşməsində, əhalinin səhhətinin
korlanmasında özünü göstərir.
Göstərilən müəssisələrin iqtisadi, sosial və ekoloji nəticələrinin
tətqiqi, bilavasitə biosferdə təzahürünün obyektiv göstəricisi
olduğunu müəyyən etməyə imkan verir. Bunların təyin olunması və
oxşar cəhətlər üzrə qruplaşdırılması tipik xarakter daşıyan və bir
sıra aparıcı sənaye cahələri üçün səciyyəvi olan təsirlərin (atmosferə
atılan tullantılar, su hövzələrinin çirkləndirilməsi və s.) geniş
miqyasda öyrənilməsinə və onların heç də hamısı ümumiləşdirilmiş
64
şə
kildə yalnız dağ-mədən sənayesinə şamil edilə bilməz. Hər
ş
eydən əvvəl burada torpaq ehtiyyatlarına dəyən ziyanlar miqyas
alır. Məsələ bundadır ki, digər sənaye sahələrindən fərqli olaraq,
faydalı qazıntı mədənləri torpaqlardan əmək vasitəsi kimi istifadə
edir. Burada yaranan tullantılar, çıxarıla boş süxurlar geniş
torpaqları korlayır.
Dağ-mədən və istismar işlərinin tədqiqi və onlardan optimal
parametrərinin müəyyən edilməsi ; faydalı qazıntı yataqları,
mədənləri, daş, duz karxanalarının istismarı; növlərinə görə
iqtisadi-ekoloji tədbirlərin təşkili ; faydalı qazıntı mədənlərində
yüksək iqtisadi səmərəlilik şəraitində xammalrın kompleks
istifadəsini təmin edən texnika və texnoloji üsulların seçilməsi; dağ-
mədən işlərinin və əməyin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;
tədqiqatın başlıca xüsusiyyətlərini istismar, emal vaxtı torpaqlara ,
suya bitki örtüyünə təsir edən amillərin keyfiyyət və kəmiyyət
göstəricilərinin öyrənilməsi təşkil edir. Hasilat prosesində qazılan
torpaqların sahəəsi dağ-mədən müəssisələrinin istehsal gücündən ,
obyektlərin tutduğu ərazidən, faydalı qazıntı yataqlarının açıq üsulla
istismarından asılıdır.
Bilavasitə tullantılar, qazıntılar altına düşməyən, lakin müxtılif
tikililər, qurğular, binalar, yollar altında qalan torpaqlar tam sıradan
çıxmasada uzun müddət, yəni mədənin istismarı vaxtında təsərrüfat
mübadiləsindən kənarlaşdırılır. Yararlı torpaqların itirilməsi ilə
ə
laqədar həmin zonada hərəkətdə olan istehsal ehtiyyatları (
torpaqların üst məhsuldar qatı, balıq ehtiyatı, meyvə bağları ) imkan
daxilində başqa yerlərə köçürülməlidir. Belə proseslərdə sıradan
çıxan yararlı torpaqların iqtisadi qiymətləndirilməsi renta
konsepsiyasına uyğun aparılmalıdır. Bunun əsası ondan irəli gəlir
65
ki, istismar, qazıma, ətraf mühitin çirkləndirilməsi proseslərində
itirilmiş torpaq mənfi təsirə məruz qalır.
Bizim fikrimizcə dağ-mədən obyektləri, faydalı qazıntı
mədənləri sahəsində qazılmış, müxtəlif tullantılar altında qalmış
torpaqların verdiyi iqtisadi zərəri iki növə ayırmaq olar:
a)
Korlanmış, pozulmuş torpaqların əvəzinə yeni torpaq
sahələrininmənimsənilməsinə ayrılmış xərclər;
b)
Torpaqların təbii məhsuldarlığının itirilməsindən yaranan
zərər.
Istehsal və istismar vaxtı istifadə mübadiləsindən çıxmış
torpaqların verdiyi iqtisadi, ekoloji zərəri buna “ səbəbkar” olanlar
kənd təsərrüfatı müəssisələrinin xeyrinə ödəyir. Belə ödəniş sıradan
çıxmış torpaqların bərpasına, rekultivasiyasına uyğun normativ
xərclər əsasında elə aparılırki. Bərpaya məruz qalan torpaqlar
istifadə üçün yararlı hala salınsın.
Faydalı qazıntı mədənlərində, onların ərazisində torpaqların
bonitirovka edilməsi, kadastra, iqtisadi qiymətləndirməyə məruz
qalması korlanmış, qazılmış torpaqların bərpası, rekultivasiyasını
çətinləşdirir.
Korlanmış torpaqların mənimsənilməsində, rekultivasiyasında,
yeni torpaq sahələrinin istifadəsində müvafiq texnika, əmək ,
maliyyəvəsaiti ilə əldə edilən iqtisadi-ekoloji sərfəliliyinin
uzlaşdırılması arasında xeyli uyğunsuzluq yaranmışdır. Bunu nəzərə
alaraq belə qərara gəlmək olar ki, faydalı qazıntı mədənlərinin, dağ-
mədən müəssisələri istifadəsinə ayrılmış torpaqların verdiyi zərərlə
yanaşı onların bərpa xərclərini də nəzərə almağı tələb edir.
Dağ-mədən tullantıları, sənaye müəssisələri altında torpaqların
qalmasından yaranan ümumi zərərin bir hissəsidir. Ona görə ki,
66
mədənlər altında qalan torpaqlarda aparılan istismar və qazma
işləri, emal prosesləri də ətraf mühitə texnogen və antropogen təsir
edir. Belə təsirlərə məruz qalan torpaqların verdiyi ziyanların
miqdarının azadılması rekultivasiya tədbirlərinin aparılmasını tələb
edir. Respublikanın Torpaq Məcəlləsinə əsasən faydalı qazıntı
mədənlərində istismar işləri başa çatdıqdan sonra, sahibkar olan
müvafiq idarələr aşınmış, qazılmış, korlanmış torpaqları kənd
təsərrüfatına yararlı hala salmalıdırlar. Yuxarıda qeyd edilənlərdən
belə nəticəyə gəlmək olar ki, dağ-mədən, metallurgiya, tikinti
materilları müəssislərinin korladıqları torpaqların zərəri kənd
təsərrüfatı məhsullarının itirilməsində, ekoloji mühitin nizami
inkişafının pozulmasında, təbiəti bərpa xərclərində özünü göstərir.
Bərpa tədbirlərinin maliyyələşdirilməsi iki mənbədən ola bilər:
a)
Dağ-məədn müəssisələri hesabına;
b)
Dövlət büdcəsi hesabına
Hər iki halda təbiəti bərpa işlərinə sərf edilən xərclər məhsulun
maya
dəyərinə
daxil
edilməlidir.
Burada
torpaqların
rekultivasiyasına sərf edilmiş xərc və vəsaitləri ayırmaq lazımdır.
Bizim fikrimizcə bu tədbirlərin xərcləri torpaqları korlayan,
müsadirə edən daö-mədən müəssisələri hesabına aparılmalıdır.
Torpaqların mineral gübrələrlə kimyalaşdırılmasında, torpaq
eroziyasının genişləndirilməsində, filizlər, qeyri filizlər, boş
suxurlar vasitəsilə aktiv qələviləşmə baş verir. Mədənlərdə
torpaqlarla yanaşı ən çox zərər çəkən yerüstü və yeraltı sular, bitki
örtüyüdür. Bunlar iki istiqamətdə gedir : istismar vaxtı səth və
yeraltı suların karxanalarda, qazılmış yerlərdə bataqlıq əmələ
gətirməsi; qazıntı işləri vaxtı yeraltı suların səthə çıxması ilə. Bu
67
yolla torpaqların üstünə tökülən minerallamış sular torpaqların
stukturunu pozur, onu şorlaşdırır, mikrobataqlıqlar əmələ gətirir.
Göründüyü kimi, dağ-mədən, faydalı qazıntı sənaye
müəssisələrində torpaqların aşınması, korlanması kompleks,
çoxşaxəli zərərlər verir ki, bu da iqtisadi inkişafı və ekoloji
müvazinəti pozur.
Təkrar xammal materiallarının, emal müəssisələrinin xərcləri
ayrıca olaraq cari ilin tullantıları və onların anbarlaşdırılması
xərclərinin nəzərə alınmasını nəzərdə tutur. Bununla belə cari
tullantıların,təkrar xammal materiallarının filiz, qeyri-filiz
sərvətlərinin emalı, istifadəsi və bundan irəli gələn ekoloji
aqibətlərin, antropogen təsirlərin amilləri eyni deyildir. Belə
vəziyyət eyni təbii, iqtisadi şəraitə malik rayonlarda ilkin və təkrar
xammal materiallarının istifadə edilməsində iqtisadi- ekoloji
nəticələrində müxtəlif səviyyədə olmasına səbəb olur. Tullantıların
və təkrar xammal materiallarının istismarı və emalında, istehsal
xərclərinin formalaşmasında başlıca məsələ əsas məhsulla yanaşı
tullantılar,
təkrar
emal
xammalları
arasındakı
xərclərin
paylaşdırılmasıdır. Xammalın hasilatı, çıxarılan süxurların emalı
texnoloji üsulların bir hissəsi olduğundan, onlara sərf edilən xərc və
məsariflər müvafiq xammalın ümümi xərclərinə daxil edilir. Başqa
tərəfdən, nə qədər ki, istifadə vaxtı lay süxurları bir növ “ mineral
xammala” çevrilir, onda onların çıxarılmasına, daşınmasına sərf
edilən xərclər məhsulun dəyərinə daxil edilməlidir.
Dağ-mədən, metalurgiya müəssilərində maliyyə vəsaitlərinin
paylaşdırılmasında bir neçə metoddan istifadə edilir. Bura eyni və
ya oxşar səmtli
məhsullara xərclər ayrılması, onların
paylaşdırılması, bir başa hesabatlar, sıfır metodlar daxildir.
68
Ilkin və təkrar təmayüllü müəssisələr də əsas məhsullara təkrar
xammal materialları arasında xərclərin paylanması, kompleks
istehsal məhsullar alınmasında onun kimi, 1 m kub dağ-süxurlarının
çıxarılmasına, istifadəsinə görə istehsal xərclərini nəzərə almalıdır.
Daşkəsən dağ-mədən, Zəylik mədəni idarəsində bu metodun tədbiq
edilməsi ilkin xammalla yanaşı tullantıların (çıxdaşların) təkrar
xammal materiallarının səmərəli istifadəsinə imkan verən ciddi amil
olardı.
Pozulmuş torpaqlarda külək. Su eroziyası daha sürətlə
getdiyindən onun bərpası, rekultivasiyası çətinləşir, kənd
təsərrüfatına yararlı sahələrinə zərər dəyir. Tərkibi kimyəvi
maddələrlə zəngin olan Paraqaçay mis-molibden, Gümüşlü sink-
qurğuşun, Daşsalahlı bentonit mədəni tullantılarının torpaqa, ətraf
təbii mühitə təsiri daha çoxdur.
Dağ-mədən,
metallurgiya
müəssisələrində
torpaqların
örtürülməsindən, tullantılar altında qalmasından irəli gələn zərərin
miqdarı (həcmi) onların əvəzinə yeni torpaqların mənimsənilməsi
və korlanmış sahələrin rekultivasiyası xərcləri ilə hesablanır.
69
Təkrar xammal materiallarından kompleks istifadə edilməsi sxemi. [3]
Sxem 4
Faydalı qazıntıların hasilatı Yardımçı məhsulların hasilatı
Onlardan faydalı elementlərin Məhsulların çeşidinin artırılması
çıxarılması
Məhsullar istehsalı Tərkibi “kasıb” və çətin emal
olunan xammalların kompleks
istifadəsi
Tullantıların və çıxdaşların Tullantıların və çıxdaşların emalı
azaldılması
70
Cəmiyyətin, ETT-nin inkişafı ilə yanaşı iqtisadiyyatın kompleks,
optimal idarə edilməsi və hansı mülkiyyət sahibliyində olursa olsun
istehsalın planlaşdırılması zəruriliyi həmişə aktuallığını regional
iqtisadi-ekoloji sistemə daxildir. Bu sistemin optimal həllinin və
idarə edilməsinin sərfəli metodunun, optimal idarə edilməsinin
saxlanılması ilkin və təkrar xammal materiallarıdan istifadə
edilməsinin ən sərfəli yoludur. Hasilat, istismar, emal proseslərində
bu metodun fəaliyyəti hansı sərfəli optimal, təbiəti mühafizə
problemlərinin həllinə yönəldilməsinə xidmət edir.
Yuxarıda göstərlinən problemin qarşıda qoyduğu zəruri
məsələlərdən biri də istehsal və təsərrüfat mexanizmi proseslərində
makro və mikro-səviyyədə iqtisadi-ekoloji məsələlərin strateyi
təmayülünün araşdırılmasıdır.
Faydalı qazıntıların hasilatı, emalı, nəql edilməsi, təkrar xammal
materiallarının istifadəsi proseslərində texniki-iqtisadi və onlarla
qarşılıqlı hərəkətdə olanbir sıra iqtisadi-təşkilati problemlərin həlli
ilə yanaşı, təsərrüfat mexanizmi çərçivəsində göstərilən sxemdə
material sərvətlərinin kompleks istifadəsini qarşıya qoyur.
Əmək cismindən əmək alətlərinə istehsal vasitələrinə çevrilmiş
konstruktur əhəmiyyətli təkrar xammal materiallarının istifadəsi üç
böyük məsələni həll edir.
a)
Yerli xammal mənbəyini artırır;
b)
Ə
traf təbii mühiti çirkləndirən amilləri (səbəbləri) aradan
qaldırır;
c)
Nisbətən az maliyyə vəsaiti, material sərfi müqabilində
müəssisələrin istehsal etdikləri məhsulların çeşidini artırır.
71
Demək olar ki, istifadəsiz qalan ehtiyyatlar ildən ilə üst üstə
gəlib, “anbarlara” çevrilir. Hazırda təkcə dağ-mədən, metallurgiya
sənayesi müəssisələrində, şəhələrdə, sənaye mərkəzlərində və s.
məntəqələrdə təxmini hesablamalara görə 200 ml t-dan çox
müxtəlif metallar, metal tutumlu, tullantılar, işləməyən neft
buruqları, relslər, təkrar metal xammalı, istifadədən çıxmış
maşınlar, maşın hissələri, dəmir yolu vaqonları, qışda mənzinlərə
istilik verilməməsi üzündən çıxarılıb atılmış radiatorlar, mənzil-
məişət tullantıları və s. vardır.
Bunların siyahsını mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlmiş, aşınmış
maşınlar, avadanlıqlar, müxtəlif dəmir, polad, uyğun, əlvan metal
hissələri, tərkibi metallurgiya xammalı ilə zəngin olan şlaklar,
ş
lamlar, sıradan çıxmış yeraltı, yerüstü su, qaz, neft kəmərləri,
limanlarda, portlarda çürüyən barjlar, paraxodlar, gəmilərdə
uzatmaq olar.
Faydalı qazıntı yataqlarının ölçülərinə gəldikdə, qeyd etmək
lazımdır ki, böyük ölçülü yataqlarda quyu qazma üsulunun tətbiqi
yatağa aid geoloji materialların əldə olunmasına kömək edir. Bu da
yatağın ölçüsü haqqında yalnış fikirləri aradan qaldırır. Kiçik ölçülü
yataqların öyrənilməsi çətinlik törədir. Burada quyu qazıma
üsulunun tətbiqi yataq haqqında yalnış fikirləri artırır, əlavə boş
quyuların qazımasına gətirib çıxarır. Bu səhvləri aradan qaldırmaq
üçün açıq dağ-mədən qazıma üsuluna keçmək daha sərfəlidir.
Dağ-mədən sənayesində kimyəvi üsulun, həmçinin açıq üsulla
faydalı qazıntıların çıxarılmasının perspektivli olması yüksək
qiymətləndirilir. Belə ki. əvvəla bu üsul ehtiyatı az olan yataqların
istismarı üçün əlverişlidir. Ikincisi, əlavə qazıntı işlərinə ehtiyac
qalmır. Üçüncüsü, ətraf mühitə zərər az dəyir. Dördüncüsü,
72
təhlükəsizlik texnikası qaydaları daha yaxşı gözlənilir və s.
Beləliklə də ətraf mühitin qorunmas təmin edilir.
| 