3.3-rasm. O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish
jarayonini amalga oshirish bosqichlari
O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq mulkchilikning hamma
shakllari teng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof etildi va davlat mulki monopolizmini
Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat
ko‘rsatish korxonalarini, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta
ishlash tizimi korxonalarini xususiylashtirish
Ko‘plab o‘rta va yirik korxonalarni aktsiadorlik jamiyatlariga
aylantirish hamda ularning aktsiyalarini respublika qimmatbaho
qog‘ozlar bozorida sotish
Aktsiyalarining nazorat paketi davlat mulkida bo‘lgan yirik
korxona va tarmoqlarni xususiylashtirish
I-bosqich
(1992-1993 y.)
II-bosqich
(1994-1995 y.)
III-bosqich
(1996-1998 y.)
IV-bosqich
(1998-2002 y.)
Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb
etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi
munosabatlarini to‘laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish
V-bosqich
(2003 yildan boshlab)
Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va
jadallashtirish, iqtisodiyotda xususiy sektorning ishtirokini
faollashtirish va salmog‘ini oshirish
tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko‘p ukladli iqtisodiyotni real
shakllantirish vazifasi qo‘yildi. Avvalo mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun
teng huquqiy normalar va amal qilish mexanizmlari yaratildi.
O‘zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning
muhim xususiyati-uni dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat. 1992-
1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o‘z ichiga olib, bu bosqichda
xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish
korxonalarini hamda qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi. Yengil,
mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o‘rta va yirik
korxonalar keyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko‘proq ijra korxonalariga, jamoa
korxonalariga, yopiq turdagi aktsionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Aktsiyalarning nazorat
paketi davlat ixtiyorida saqlab qolindi.
Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat xalq xo‘jaligining iqtisodiy jihatdan
samarasiz bo‘lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim ro‘l o‘ynaydigan
ayrim sektorlarini, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag‘ bilan ta’minlash vazifalarini
o‘z zimmasiga oldi.
Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik
xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa
shakllariga aylantirish uchun kerak bo‘lgan muassasalar tizimi vujudga keltirildi.
Savdo, aholiga maishiy xizmat ko‘rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa
mulki qilib berildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy ovqatlanish yalpi
mahsulotining 95 foizdan ortiqrog‘i davlatga qarashli bo‘lmagan sektorga to‘g‘ri keldi. Uy
joylarni xususiylashtirish jarayonida ilgari davlat ixtiyorida bo‘lgan bir milliondan ortiq
kvartira yoki davlat uy-joy fondining 95 foizdan ortiqrog‘i fuqarolarning xususiy mulki bo‘lib
qoldi.
Davlat ijtimoiy dasturida belgilab berilgan ikkinchi bosqich 1994-1995 yillarga to‘g‘ri
keldi. Bu bosqichda ko‘plab o‘rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirildi
hamda ularning aktsiyalari respublika qimmatbaho qog‘ozlar bozorining asosini tashkil etdi.
Davlat mulki hissadorlikka aylantirilishi bilan bir qatorda kichik xususiy biznes korxonalari
qizg‘in tashkil qilindi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarishning va xususiylashtirishning bu bosqichda ochiq
turdagi aksionerlik jamiyatlarini vujudga keltirish, davlat mulkini tanlov asosida hamda kim
oshdi savdosida sotish amaliyotga joriy qilindi. Ko‘chmas mulk va qimmatli qog‘ozlar
bozorining yangi muassasalari barpo etildi.
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishdan keladigan samara ikki
yoqlama tavsifga ega. Bir tomondan, u aholining bo‘sh turgan mablag‘larini o‘ziga jalb qilib,
ularning bozorga taziyqini pasaytiradi. Ikkinchi tomondan, yangi mablag‘larni ishlab
chiqarishga jalb etish va tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirish uchun
sharoit yaratadi. Bu erda shuni ta’kidlash lozimki xususiylashtirish iqtisodiyotning davlatga
qarashli bo‘lmagan sektorini shakllantirishning yagona yo‘li emas. Tashabbuskorlik asosida
yakka tartibdagi xususiy mulkchilikka asoslangan, shuningdek, turli xil kooperativlar,
shirkatlar, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ko‘rinishidagi kichik va o‘rta korxonalarni tashkil
qilish-ikkinchi qudratli jarayon hisoblanadi.
Respublika iqtisodiyoti 1996 yildan boshlab mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning uchinchi bosqichiga kirdi. Bu bosqich davrida (1996-1998 yillar)
xususiylashtirilmaydigan ob’yektlar ro‘yxatiga kirmagan jami 3146 ta ob’yekt va korxonalar
davlat tasarrufidan chiqarildi.
Xususiylashtirish jarayonlarining to‘rtinchi bosqichi (1998-2002 yillar) ning asosiy
vazifalari sifatida davlat byudjetiga xususiylashtirishdan tushgan mablag‘larni yo‘naltirish,
xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy investitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini
oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to‘laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish
tadbirlarini amalga oshirish belgilandi.
O‘zbekistonda davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarining beshinchi
bosqichida iqtisodiy nochor davlat korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish
jarayonini
jadallashtirish,
shuningdek,
mazkur
korxonalarni
modernizatsiyalash va barqaror rivojlantirish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etish
maqsadida xususiylashtirilgan ob’yektlarga narx belgilashning samarali mexanizmi joriy etildi.
Xususan, xususiylashtirilgan korxonalar davlat aktivlarining boshlang‘ich narxlarini sekin-asta
pasaytirib borish hamda davlat, iqtisodiy nochor korxonalarni va past likvidli ob’yektlarni nol
darajadagi xarid qiymati bo‘yicha tanlov asosida investitsiya majburiyatlarini qabul qilish sharti
bilan investorlarga sotish tartiblari tasdiqlandi [2].
Respublikada xususiylashtirishning manzilli yo‘naltirilganligi uning navbatdagi
xususiyatidir. Bu aholining barcha qatlamlariga mazkur jarayonda aniqroq va natijaliroq
qatnashishi imkonini beradi. Xususiylashtirishning manzilli yo‘naltirilganligi uy-joylarning o‘z
egalariga imtiyozli yoki bepul berilishida, aholining ko‘proq muhtoj va zaif qatlamlarini
qo‘llab-quvvatlashning turli xil dasturlari byudjet mablag‘lari hisobiga qoplanishida, qishloq
aholisi o‘z oilaviy xo‘jaligi uchun yerlar olishi kabilarda ifodalanadi.
O‘zbekistonda xususiylashtirishning to‘lovliligi uning navbatdagi muhim xususiyatidir.
Pulni to‘lash orqali davlat tasarrufidagi korxona va ob’yektlarni xususiylashtirishda mulkni
bepul taqsimlash bilan bog‘liq salbiy holatlar bartaraf etilishi bilan birga qator muammolarni
hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bulardan asosiysi avvalo tadbirkorlikni, xususiylashtirilgan
korxonalarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning moliyaviy manbalari, bozor
infratuzilmasini barpo etish uchun resurslar vujudga keladi va aholini ijtimoiy muhofazalash
dasturini ro‘yobga chiqarish uchun mablag‘lar jamlanadi. Davlat mol-mulkini yangi
mulkdorlarga sotish yo‘li orqali ularni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirilishi bilan
birga xususiylashtirishdan olinadigan mablag‘lar shu korxonaning o‘zini qo‘llab-quvvatlashga,
yangi raqobatlashuvchi korxonalar barpo etishga ham sarflanadi.
Navbatdagi muhim xususiyat-respublikada mulkni davlat tasarrufidan chiqarishda aholi
uchun kuchli ijtimoiy kafolatlar yaratildi va ta’minlandi. Ijtimoiy kafolatlar bir butun imtiyozlar
tizimi orqali yaratildi. Bular xususiylashtirilayotgan korxona mehnat jamoasiga aktsiyalarni
imtiyozli shartlar bilan sotish, yangi mulkdorga eskirgan asosiy fondlar hamda ijtimoiy
infratuzilma ob’yektlarini bepul topshirish, davlat korxonalarining mol-mulki, fermalar, bog‘lar
va shu kabilarni imtiyozli shartlar asosida xususiylashtirish hamda soliq to‘lashda ayrim
imtiyozlar berish kabilardir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli
«O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi
to‘g‘risida»gi Farmonining 3.4.-bandida iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy
mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik rivojini rag‘batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni
davom ettirish asosida:
-
xususiy mulk huquqi va kafolatlarini ishonchli himoya qilishni ta’minlash, xususiy
tadbirkorlik va kichik biznes rivoji yo‘lidagi barcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish, unga
to‘liq erkinlik berish, «Agar xalq boy bo‘lsa, davlat ham boy va kuchli bo‘ladi» degan
tamoyilni amalga oshirish;
-
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik
muhitini yaratish, tadbirkorlik tuzilmalarining faoliyatiga davlat, huquqni muhofaza qiluvchi va
nazorat idoralari tomonidan noqonuniy aralashuvlarning qat’iy oldini olish;
davlat mulkini xususiylashtirishni yanada kengaytirish va uning tartib-taomillarini
soddalashtirish, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ustav jamg‘armalarida davlat ishtirokini
kamaytirish, davlat mulki xususiylashtirilgan ob’ektlar bazasida xususiy tadbirkorlikni
rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish yo’nalishlari belgilangan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Булатов А.С. Экономика. Учебник. Под ред. автора перераб. и доп. 3-е изд.- М.:
Экономист, 2005, IX-глава.
2.
Қодиров А. Иқтисодиёт назарияси. Ўқув қўлланма. T.: ТошДТУ, 2010.
3.
Gaibnazarova Z.T. Iqtisodiyot nazariyasi. Iqtisodiyotning umumiy nazariy asoslari.
O‘quv-uslubiy qo‘llanma.- Т.: ToshDTU, 2013.- 122 б.
|
