44
3. 2 grammatika (context-free grammar) – kontekstga bog’lanmagan
grammatika bo’lib, u programmalashtirish tillari unsurlarining generatsiyasida (ifodalar,
buyruqlar tizimida) ishlatiladi.
4. 3 grammatika (regular grammar) – regulyar grammatika deb ataladi, u
juda sodda va cheklangan grammatika bo’lib, tilning sodda unsurlari uchun ishlatiladi
(miqdor, konstantalar, o’zgaruvchilar uchun).
Formal grammatikada 2 ta tushuncha asosiy: a) generation – tug’dirish, hosil
qilish, порождение; b) recognition – tanish, bilish, распознавание. Shunga ko’ra
grammatika 2 ga bo’linadi: 1) tug’dirish grammatikasi (generative grammar) – tog’ri
gaplarni qabul qilish protsedurasi; 2) tushunuvchi, tanuvchi grammatika (recognizing
grammar) – to’gri gaplarni tushunish protsedurasi.
Demak, grammatika tilning asosida yotuvchi shunday ichki strukturaki, uni har
bir til tashuvchisi intuitiv ravishda his qiladi va undan g’ayrishuuriy tarzda foydalanadi.
Sir emaski, har bir inson o’z ona tili grammatikasini bolaligidanoq o’zlashtiradi. Bu
jihatlar esa grammatikani formallashtirish masalasi juda murakkab ekanligini
tasdiqlaydi. Grammatikani ideal darajada tavsiflovchi qoidalar sistemasining mavjud
emasligi, har qanday tavsiya etilayotgan model nomukammal ekanligi xususida
mashhur tilshunos olim K.Fossler shunday yozadi: “Grammatikani fonetika, morfologiya va sintaksisga bo’lish hech kimga sir emas. Tilni uning shakllanish jarayoni ichida emas, balki uning o’z holati ichida o’rganish zarur. Uning ustida anatomik operatsiya o’tkaziladi. Jonli nutq gaplarga, gap bo’laklariga, so’zlarga, bo’g’inlarga va tovushlarga ajratib chiqiladi. Ushu metod to’liq o’zini oqlaydi va ahamiyatga molik natijalarga olib borishi mumkin, biroq shu bilan birga xatolarning manbai hisoblanishi ham mumkin. Xatolar ajratilgan bo’linishning nutq organizmi uchun asos bo’lishini da’vo qilingan paytda boshlanadi, aslida bu bo’linish insoning ixtiyoriga bog’liq ravishda mexanik va majburiy tarzda parchalash edi. Mazkur holat anatomiyadagi holatni eslatadi: anatom o’zining yorish, kesish ishlarini albatta o’zboshimchalik bilan asossiz amalga oshirmaydi, u o’ziga birmuncha qulaylik tug’diruvchi joylarni tanlab oladi. Xuddi shuningdek grammatist ham nutqni tovush, bo’g’in, asos, qo’shimcha kabilarga ajratishda tabiiy bo’lmagan, lekin o’ziga qulay yo’ldan boradi”.
45
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, shu kungacha olimlar
tomonidan ishlab chiqilgan barcha grammatik modellar o’ta shartli va nisbiydir.
Keltirilgan barcha modellar - gap bo’laklari modeli ham, bevosita ishtirokchilar modeli
ham, tobelik daraxti modeli ham, transformatsion va generativ grammatika modeli ham
mutloq va benuqson emas. Ularning hammasi til va nutq strukturasining qaysidir
45
