39
Tobelik daraxti (shajara) modeliga eng yaqin model
bevosita ishtirokchilar
(
immediate constituents) sintaktik modeli hisoblanadi. Bevosta
ishtirokchiar metodiga
muvofiq tayanch nuqta konstruksiya hisoblanadi. Konstruksiya tarkibidan ishtirokchilar
va bevosita ishtirokchilar ajratiladi.
38
Konstruksiya atamasi ostida ma’noli qismlarning
ketma-ket munosabatidan tashkil topgan butunlik tushuniladi. Ishtirokchilar deb
kattaroq konstruksiya tarkibiga kirgan so’z yoki konstruksiyaga aytiladi.
Muayyan
konstruksiyaning bevosita shakllanishida ishtirok etgan bir yoki bir nechta
ishtirokchilarga bevosita ishtrokchilar deyiladi. Masalan,
A’lochi talabalar o’z
vazifalarini aniq va puxta bajaradilar. Bu jumla konstruksiya hisoblanadi, uning
tarkibidagi barcha ma’noli so’zlar (“va” bog’lovchisidan tashqari)
ishtirokchilar,
bevosita aloqaga kirishgan so’zlar bevosita ishirokchilar deyiladi. Bunda
a’lochi so’zi
talabalar so’zi bilan,
aniq, puxta so’zlari
bajaradilar so’zi bilan,
o’z so’zi
vazifalarini
so’zi bilan o’zaro zich bog’langandir. Demak, bevosita ishtirokchilar sintaktik modelida
dastlab so’z birikmalari ajratiladi, so’ngra ular gap ichida birlashtiriladi.
O’zbek tilshunosligi darg’alaridan biri, o’tkir nigohli olim - professor
A.Nurmonovning
fikricha, mazkur modelda nutqning har bir mustaqil parchasi ikki
qismdan tashkil topadi. O’z navbatida har qaysi qism yana o’z ichida ana shunday
qismlardan iborat bo’ladi. Ko’rinadiki, har bir konstruksiya binar tamoyilga ko’ra
qismlarga bo’linadi va bu bo’linish konstruksiya doirasida graduallik (darajalanish)
xususiyatiga ega bo’ladi.
39
Bevosita ishtirokchilarga ajratish modeli tanqidiy idrok etilib,
undagi ayrim
g’oyalar asosida bir muncha mukammalroq va formallashtirishning negizi hisoblangan
generativ va transformatsion grammatika
(generative and transformational grammar)
maydonga keldi. Transformatsion grammatika 1950 yillarda dastlab Z.Harrisning til
struktursidagi transformatsiya xususidagi qarashlari ta’sirida yuzaga kela boshladi, bu
yo’nalish Z.Harrisning shogirdi N.Chomskiy tomonidan rivojlantirildi. Unga ko’ra
dastlabki yadro strukturalar birikma strukturalar qoidalar tizimi orqali tug’iladi. Ya’ni
har
qanday til grammatikasi yadro strukturalar (kernel structures) yig’indisidir.
Yadro gaplar deb sodda, yig’iq, darak gaplar tushuniladi.
40
Ingliz tilida yadro gaplar
sifatida quyidagi konstruksiyalar ajratib ko’rsatiladi:
41
38
