33
to'ldiruvchi gap bo'lagiga aytiladi. Vositasiz (obyektsiz) to'ldiruvchi kimni, nimani
so’roqlariga, vositali to'ldiruvchi esa kimga, nimaga, kimda, nimada, kimdan, nimadan,
kim haqida, nima haqida va hk. so’roqlariga javob bo’ladi. To’ldiruvchi uchun
O
simvolidan foydalaniladi.
IV. Aniqlovchi otning belgilarini tushuntiruvchi, izohlovchi gap bo'lagidir.
Aniqlovchi predmetning belgisini
bildirgan holda qanday, kimning, nechanchi, qancha
kabi so'roqlarga javob beradi. Aniqlovchi kompyuter lingvistikasida gap bo’lagi sifatida
ajratilmaydi, chunki u gapda boshqa bo’laklarga tobelanib keladi, u gap uchun
nozaruriy (fakultativ, obligator emas) bo’lak hisoblanadi.
V. Hol kesimda ifodalanayotgan harakat yoki holatning o'rni, payti, maqsadi,
sababi va bajarilish sharti kabilarni bildiruvchi gap bo'lagidir. U qanday, qay tarzda,
qaerda, qachon, nima sababdan, nima uchun kabi so'roqlarning biriga javob beradi. Hol
uchun
M simvolidan foydalaniladi.
Modellashtirish metodi keyingi paytlarda tilshunoslikda faol tadbiq qilina
boshlandi. Bunda olimlar bu metodning bir qator abzalliklari va pragmatik jihatlarini
nazarda tutadilar. Buni quyidagicha izohlash mumkin:
-
Birinchidan, modellashtirish amaliy metod hisoblanadi, tavsifiy emas.
- Ikkinchidan, modellashtirish metodi har qanday sharoitda optimal (“eng
qulay”, “eng maqbul” degan ma’nolarni ifodalaydi) hisoblanadi.
- Uchinchidan, modellashtirish metodi ekonomiya prinsipiga tayanadi. Bunda
so’z, uzun ta’rif va tavsiflarga ehtiyoj bo’lmaydi.
- To’rtinchidan, obyektni tushuntirish va izohlashni osonlashtiradi va
soddalashtiradi.
Borliqdagi hamma narsalarning ijobiy va salbiy tomonlari bo’lgani kabi,
modellashtirish metodining ham pozitiv va pragmatik tomonlari bilan birga salbiy
tomonlari ham bor. Uning kamchiliklari, salbiy tomonlarini quyidagicha umumlashtirish
mumkin:
- Birinchidan, modellashtirishda faqat struktur
va formal belgilarga
asoslaniladi. Bunda mazmuniy tomon, semantik qirralar e’tibordan chetda qoladi.
Vaholanki, har qanday hodisaning, xususan, lisoniy hodisaning, mohiyati shakl va
mazmun birligida o’z ifodasini topgan bo’ladi.
- Ikkinchidan, bizning obyekt haqidagi bilimlarimiz rivojlanib borgan sari
modellar eskiradi. Avvalgi bilimlarni inkor qilish hisobiga fan rivojlanadi. Mavjud
modellar bilimlarimiz ufqini cheklaydi va xato tasavvurlarga olib kelishi mumkin.
- Uchinchidan, tabiat va jamiyatdagi hech bir narsa boshqa obyektlar
ta’siridan holi bo’lmaydi. Ya’ni modellar nisbiylik xarakteriga ega bo’ladi,
biz ularni
mutlaq haqiqat sifatida qabul qila olmaymiz.
34
Kompyuter lingvistikasida eng ko’p qo’llanilayotgan metodlardan biri analogiya
metodi hisoblanadi.
Analogiya (yunoncha ἀναλογἰα so’zdan olingan, “moslik”,
“o’xshashlik” ma’nosini anglatadi) — munosabatlarning tengligi, muvofiqligi; hodisa
va jarayonlarning muayyan xossalarini qiyoslash yo’li bilan anglashda o’xshash
jihatlari. Qiyoslanayotgan obyektlar o’rtasida o’xshashlik va farqlanish kuzatiladi, bu
qiyoslashning asosi sanaladi. Bunda ma’lum obyektga xos bo’lgan aniq belgining
qiyoslanayotgan obyektlarda kuzatilishiga tayanib ularning identifikatsiyasi asosida
mushtarak jihati aniqlanadi. Masalan, sifat va ravish so’z turkumiga mansub so’zlar
berildi. Ular bir qarashda bir-biriga juda yaqin, so’roqlari o’xshash, lekin shu bilan birga
farqli tomonlari ham mavjud. Shunda analogiyaga tayanib berilgan so’zlarning
mushtarak jihatlarini ajratish mumkin. Yoki ko’p odamlar
“singan oyna – baxtsizlik,
noxush voqealarni keltirib chiqaradi” degan irimga ishonadi.
Bu irimning kelib chiqishi
ham qandaydir mistik asosga ega emas, balki analogiyaga asoslangan. Ya’ni singan
oyna insonni xunuk aks ettiradi, mazkur tashqi o’xshashlik asosida tasvirning buzilishi
undan foydalanuvchi uchun ham shunga mos yomon oqibatlarni keltirib chiqaradi degan
xulosaga olib kelgan. Shu o’rinda ta’kidlash joizki, analogiya
induksiya (umumiylikdan
xususiylikka borish; qoidadan misolga borish) va
deduksiya (xususiylikdan
umumiylikka borish; misoldan qoidaga borish) metodlari bilan uzviy aloqadorlikda
bo’ladi. Bilish jarayonida ular o’rtasiga qat’iy chegara qo’yib bo’lmaydi. Analogiya
deduksiya va induksiya o’rtasida bog’lovchi “xalqa” vazifasini o’taydi.
Bilishda analogiya metodining ahamiyatini mashhur matematik Dyord Poya
shunday izohlydi:
“Analogiyaga asoslanmasdan na elementar, na oliy matematikada,
na fanning boshqa sohalarida hech qanday kashfiyot qilib bo’lmaydi”. Stefan Banax
esa shunday yozadi:
“Matematik isbotlar o’rtasidagi analogiyani topa olgan odam, eng
yaxshi matematik – isbotlar o’rtasida analogiya o’rnata olgaan odam, bundan ham
ko’ra kuchli matematik – nazariyalar analogiysini sezgan odam; biroq odam o’zini eng
kuchli hisoblashi uchun analgiyalar o’rtasidagi analogiyani ko’ra olishi kerak”. Ushbu
mulohazalardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, analogiya lingvistikadagi,
xususan, kompyuter lingvistikasidagi tadqiqotlar uchun ham o’ziga xos “kompas”
vazifasini bajaradi.
Akademik L.V.Sherba o’zining bir ma’ruzasida
yozuv taxtasiga shunday
jumlani yozadi:
“Глокая куздра штеко будланула бокра и кудрячит бокренка”.
Talabalardan uning grammatik tahlilini talab qiladi. Mazkur jumla aslida hech qanday
mazmunga ega emas, lekin u rus tilidagi mazmunga ega bo’lgan qaysidir jumlani
eslatadi. Bu jumlaning grammatik tahlilini amalga oshirish mumkin. Masalan, “куздра”
so’zi – birlik, bosh kelishik, jenskiy rod shaklidagi ot bilan ifodalangan ega,
“будланула” so’zi – o’tgan zamon shaklidagi fe’l bilan ifodalangan kesimlardan biri,
“кудрячит” so’zi – noaniq shakldagi fe’l bilan ifodalangan boshqa bir kesim tarzida
35
tahlil qilish mumkin. Masalaga bunday yondashish analogiya metodi asosida bo’ladi.
Mazkur yondashuv, ayniqsa, kompyuter lingvistikasidagi matning avtomatik analizi
yo’nalishida muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda so’zlarning
grammatik tavsifi va
so’zlarning oxiridagi harf tarkibi o’rtasidagi kuchli korrelyatsion aloqaga tayaniladi
.
34
Y
a’ni oxirgi harf tarkibi bir xil bo’lgan so’zlarning derivatsion va relyatsion modellari
(so’z yasalishi va shakl yasalishi) hamda grammatik ma’lumotlari (qaysi so’z turkumiga
mansubligi, qanday grammatik kategoriyalarga egaligi) bir xil bo’lishi tabiiy. Masalan,
ingliz tilida
-er, -ness, -dom kabi, rus tilida
-ность, -щик, -ник kabi, o’zbek tilida -
shunos, -chi, -lik qo’shimchalarga ega bo’lgan so’zlar yuqori ehtimollik bilan ot (noun)
so’z turkumi hisoblanadi. Demak, tezaurusda (lug’at bazasida) mavjud bo’lmagan
so’zlarning avtomatik analizi mavjud bo’lganlarining harf tarkibidagi moslikdan, so’zlar
analogiyasidan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi mumkin. Bu jarayonda tizimning
lingvistik ta’minoti chappa (ters) lug’atlar bilan ham to’ldirilgan bo’lishi lozim.
