30
Modellashtirish har bir fan obyektini soddalashtiruvchi metoddir. Lingvistik
birliklarni modellashtirish bu belgilar tarkibidagi
elementlarning barqaror
munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun ham butunlik tarkibidagi elementlar
o’rtasida munosabatlarning barqaror va beqaror turlarga ajratilishi lingvistik
modellashtirish uchun katta ahamiyatga ega. Modellashtirish barcha fanlar uchun xos
bo’lgan umumilmiy metod hisoblanadi va u quyidagi tamoyillarga amal qiladi:
- deduktivlik – mantiqiy xulosa chiqarishga asoslangan bo’ladi, xususiylikdan
umumiylikka tamoyilida bo’ladi;
- tafakkur
eksperimentidan foydalanish;
- evristik funksiyaga ega bo’lishi. Ya'ni u yangi g’oyalar bera olishi va uni
amaliyotda sinab ko’rish imkoniyati bo’lishi zarur;
- eksplanatorlik xususiyatiga, ya’ni tushuntirish kuchiga ega bo’lishi kerak.
Shundagina model eski nazariya tushuntirib bera olmagan muammoni hal qiladi,
obyektning
ilgari kuzatilmagan, ammo kelajakda amalga oshishi mumkin bo’lgan
tomonini kashf qiladi.
32
- modelni ideallashtirilgan obyekt sifatida talqin qilish.
Shu o’rinda aytib o’tish zarurki, modellashtirish obyektni umumlashtirish
darajasiga ko’ra quyidagicha bo’ladi:
1. Lingvistik faktni tavsiflashga qaratilgan analitik model.
2. Oraliq model yoki to’ldiruvchi model.
3. Maksimal umumlashtirishga asoslangan sintezlovchi model.
Lingvistik model tushunchasi struktur tilshunoslikning E.Sepir, L.Blumfild,
R.Yakobson, N.Chomskiy, Z.Harris, Ch.Hokket kabi namoyandalari tomonidan kirib
kelgan. Uning taraqqiyoti esa XX asrning 60-70 yillariga (matematik va kibernetik
lingvistika rivojlana boshlagan davrga) to’g’ri keladi.
Lingvistik modelni quyidagi
turlarga ajratish mumkin:
1.
Inson nutqiy faoliyati moderllari. Bu modellar konkret nutq jarayonini va
hodisalarini aks ettiradi. Masalan, aniq bir tovushning talaffuz modeli yoki nutqning
yuzaga chiqish modeli.
2.
Lingvistik tadqiqot modellari. Bunda muayyan til hodisalari asosida olib
borilgan tadqiqot jarayonini aks ettiradi. Masalan, o’zbek tilida
morfologik usul asosida
so’z yasalishining umumiy modeli:
asos + so’z yasovchi qo’shimcha; xususiy
modellari: asos + -chi; asos + -dosh; asos + do’z kabi.
3.
Metamodellar – bunda lingvistik modellar saralanadi, u gipotetik-
deduktiv xarakterga ega bo’ladi, o’ta abstraktlashgan va ratsionallashgan bo’ladi.
32
