464
Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan nisbiy iqtisod (ortiqcha sarf)
quyidagicha aniqlanadi:
1
0
(
) (
)
,
nisb
f
s
s
E
A
F
F
Q
=
-
× ¢
bunda:
A
f
– asosiy ishlab chiqarish fondlari;
1
0
,
s
s
F
F
– hisobot davri, bazis davrlarining fond sig‘imi;
Q¢
- hisobot davridagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi.
Asosiy vositalar va mahsulot hajmining o‘sish sur’atlari
nisbati
orqali fond sig‘imining chegarasi, ya’ni mahsulot hajmi o‘sishining har
bir foiziga asosiy vositalarning o‘sish sur’ati aniqlanadi. Masalan,
mahsulot hajmi (
Q) ning bazis davriga nisbatan o‘sish sur’ati – 108 %.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari (
A
f
) ning o‘sish sur’ati 105 %. Mahsulot
hajmi o‘sishining har bir foiziga asosiy ishlab chiqarish fondlarining
o‘sishi 0,97 (105:108)ni tashkil etadi. Fond sig‘imining chegara
ko‘rsatkichi «1» dan kichik bo‘lsa, asosiy
vositalardan samarali
foydalanilganlikni ifodalaydi. Fond qaytimining ortishi ishlab chiqilgan
mahsulotning har so‘miga to‘g‘ri keladigan amortizatsiya ajratmalari
summasi yoki amortizatsiya sig‘imining pasayishiga va mahsulot
bahosidagi foyda hissasining ortishiga olib keladi.
Asosiy vositalardan foydalanish va ularning
samaradorligiga baho
berish moliyaviy tahlilning zarur shartlaridan biri hisoblanadi.
Bozor munosabatlari sharoitida korxonalarning asosiy vositalaring
bilan yetarli darajada ta’minlanganligini o‘rganish bilan bir qatorda
ularning samaradorlik ko‘rsatkichlarini o‘rganish asosiy o‘rinda turadi.
Chunki, asosiy vositalar bilan yetarli darajada ta’minlangan bo‘lsa-yu,
lekin ulardan samarali foydalanmasak, u holda korxonaning samarador-
ligi pasayib ketadi.
Asosiy vositalarning samaradorlik ko‘rsatkichlari korxona xo‘jalik
faoliyatiga baho berishning muhim ko‘rsatkichlaridan
biri sifatida
olinadi.
Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish va uning holatiga baho
berishga iqtisodiy tahlilda a’lohida ahamiyat beriladi. Korxona ishlab
chiqarish quvvati, deganda uning to‘la
ish bilan bandlik holatiga
aytiladi. Bu holat nafaqat mahsulot ishlab chiqarish darajasiga, balki
uning
xarajatlar tarkibiga, moliyaviy natijaviyligiga ham ta’sir etuvchi
birlik sifatida qaraladi. Ishlab chiqarish quvvatlari va uning foydalanish
darajalariga baho berish asosida korxonaning joriy davrdagi iqtisodiy
potensiali hamda uni maqsadli boshqaruvi belgilanadi.
