562
¨ bozorni o‘rganish uchun;
¨ mulk ta’sir darajasini kengaytirish va uni qayta taqsimlash;
¨ nobarqaror bozor sharoitida qimmatli qog‘ozlar kurslari
o‘zgarishlari asosida chayqovchilik qilish va h.k.
Qimmatli qog‘ozlarning likvidlik
masalasi bozor iqtisodiyoti
shakllanib kelayotgan davlatlarda fond bozorini rivojlantirish bilan
bog‘liq o‘ta muhim masalalar jumlasiga kiradi. Likvidlilik darajasi
qancha yuqori bo‘lsa, bunday qimmatli qog‘ozlarlarning kursi shuncha
mustahkam va yuqori bo‘ladi. Demak, korxonalar qimmatli qog‘ozni
sotib olishda birinchi navbatda ularning shu jihatlariga e’tiborni
qaratishlari kerak.
Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida qimmatli qog‘ozlarning
o‘ndan ortiq turi bo‘lib,
ularning ayrim turlari, o‘z navbatida, turli
shartlar asosida muomalaga chiqarilgan har xil shakllarga bo‘linishi
mumkin. Quyidagilar qimmatli qog‘ozlarning asosiy turlari bo‘lib
hisoblanadi: aksiya, veksel, fyuchers,
xususiylashtirish cheki, obligat-
siya, davlat xazina majburiyatlari, optsion, varrant, banklarning
jamg‘arish
va depozit sertifikatlari, konosament, mulkiy varaqa
(masalan; uy-joy olish huquqini beruvchi qimmatli qog‘oz).
Qimmatli qog‘ozlar va ularning ishonchliligi haqida gap ketganda
xalqaro amaliyotda maxsus reyting agentliklari va tashkilotlari qimmatli
qog‘ozlarni chuqur tahlil asosida guruhlarga bo‘lishadi. Masalan,
qimmatli qog‘ozlar, «oliy sifatli», «yuqori sifatli», «o‘rtadan
yuqori
sifatli», «o‘rta sifatli» va h.k. guruhlarga bo‘lish mumkin.
Qimmatli qog‘ozning investitsion sifati uning likvidlilik darajasi
hamda o‘rtacha bozor fondidan kam bo‘lmagan darajada foiz keltirish
qobiliyati va kurs qiymati barqaror bo‘lgan sharoitda risk holati kabi
omillarni baholash belgilanadi.
Ma’lumki, qimmatli qog‘oz riski qancha past bo‘lsa,
uning
likvidlilik darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. Lekin risk darajasi past
bo‘lgan qimmatli qog‘ozning daromad keltirish qobiliyati ham aksariyat
hollarda yuqori bo‘lmasligi mumkin.
Bu o‘rinda qimmatli qog‘ozlar keng tarqalgan g‘arb davlatlari bilan
o‘tish davrida yashayotgan davlatlar amaliyoti o‘rtasida o‘zaro mos
kelmaslik holatlari ham mavjud. Masalan: G‘arbda aholi turli qimmatli
qog‘ozlar investitsion sifatlarini yaxshi biladi. Investorlar o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadlaridan kelib chiqib, qimmatli qog‘ozning
qaysi turini
sotib olishni hal etish uchun ularning investitsion sifatlarini chuqur
563
o‘rganishga yetarli axborot topa olishadi. Axborot o‘zining haqqoniyligi,
ishonchliligi va to‘laligi bilan ajralib turadi. qimmatli qog‘ozning
investitsion sifatlari haqida noto‘g‘ri moliyaviy axborot bergan yuridik
yoki jismoniy shaxs fond bozorida tezda o‘z obro‘sini to‘kib qo‘yishi va
natijada sinishi mumkin.
Bozor iqtisodiyoti endi rivojlanayotgan davlatlarda qimmatli
qog‘ozlarning investitsion sifatlarini aniqlash
hozircha tor doiradagi
mutaxassislarning ishi bo‘lib qolmoqda. Qimmatli qog‘ozlarning
potensial investorlari bo‘lishi mumkin bo‘lgan aholining keng qatlamlari
fond bozori sarxadlariga asta-sekin kirib bormoqda.
Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan davlatlarda qimmatli qog‘ozlar
portfeli bilan bog‘liq risklar nisbatan ko‘pligi bilan ajralib turadi.
