Asosiy plataning ikkita katta mikrosxemasi aynan shinalar uchun
mo’ljallangan. Ular ko’priklar deb ataladi. Shimoliy ko’prik o’ta tezkor qurilmalar:
tezkor xotira va videoprotsessorni ulash uchun ishlatiladi. Janubiy ko’prik nisbatan
sekin ishlaydigan boshqa qurilmalar: klaviatura,
sichqoncha, PCI, SATA, USB
slotlarga ulanadigan qurilmalarga xizmat ko’rsatadi.
Shinalar haqida gap ketganda mikroprotsessorlarning bir jihatiga alohida
to’xtalish lozim. Mikroprotsessorlar kompyuter tarkibiga kiruvchi turli qurilmalarni
boshqarish uchun vaqti-vaqti bilan o’z ishini to’xtatib turadi. Bu to’xtashlar
uzilishlar deb ataladi. Uzilishlar ikki turga bo’linadi. Birinchilari davriy uzilishlar
deb ataladi va ular ma’lum vaqtdan keyin takrorlana beradi. Ikkinchilari talabga
ko’ra uzilishlar deb ataladi.
Davriy uzilishlar mikroprotsessor e’tiborini doimiy talab qiladigan qurilmalar
uchun mo’ljallangan. Masalan, klaviaturadan ma’lumot doimiy ravishda kiritiladi.
Shu sababli, mikroprotsessorlar har sekundda 50 marta (har 20 millisekundda)
klaviaturada biron tugma bosilganligini tekshirish uchun o’z ishini to’xtatadi.
Bundan tashqari, har sekundda 18900 marta (har 21 mikrosekundda) protsessor o’z
ishini to’xtatib tezkor xotiraga murojaat qiladi. Tezkor xotira shunday tuzilgan-ki,
unga 50 mikrosekund davomida murojaat qilinmasa, uning yacheykalaridagi zaryad
so’nadi va undagi ma’lumot o’chib ketadi.
Hozirgi paytda klaviatura va tezkor xotiraga ko’priklar
orqali xizmat
ko’rsatilsa-da, doimiy uzilishlar eski dasturlarning to’g’ri ishlashi uchun saqlab
qolingan va ulardan dastur yaratishda foydalanish mumkin.
Biron bir qurilma o’ziga xizmat ko’rsatilishini hoxlasa, u boshqarish shinasiga
talabga ko’ra uzilish signalini jo’natadi. Bu signalni olgan mikroprotsessor o’z ishini
to’xtatib unga xizmat ko’rsatadi. Har bir qurilmaning o’z drayveri (unga xizmat
ko’rsatuvchi dasturi) bo’lib, uzilish paytida shu drayver ishga tushadi.
Talabga ko’ra uzilishlardan mikroprotsessorlar bir vaqtda ko’p masalalar bilan
shug’ullanishda foydalanadilar. Bir vaqtda o’nlab jarayonlar
bilan ishlayotgan
mikroprotsessor bir jarayon bilan ishlashni uzib, ikkinchisi bilan ishlay boshlaydi,
keyin ikkinchisini ham vaqtincha to’xtatib uchinchisiga o’tadi. Bu o’tishlar tez-tez
bajarilgani uchun foydalanuvchiga barcha jarayonlar parallel ravishda (bir vaqtda)
bajarilayotgandek tuyuladi.
Zamonaviy kompyuterlarning bir vaqtda bir necha masalalar bilan shug’ullana
olishi ularning ishlashlarini juda barqarorlashtirishi bilan birga, foydalanuvchilarga
ham bir qator qulayliklar tug’diradi. Kompyuterda xujjat yarata turib, bir vaqtda
musiqa
eshitish, internetdan yangi kitobni yuklash va boshqa ishlarni bajarish
mumkin.
FSB (Face Side Bus – old tomon shinasi) shimoliy ko’prik shinasi bo’lib,
tezkor xotira uchun mo’ljallangan. U kompyuterning takt chastotasini ikkilantirish
asosida vujudga keladi.
Shimoliy ko’prik mikroprotsessor uchun ham takt chastotasini ishlab
chiqaradi. U kompyuter chastotasini biron songa ko’paytirish asosida yaratiladi.
Masalan, mikroprotsessorning chastotasi 1,8 GigaGerts,
kompyuterning takt
chastotasi 100 MegaGerts bo’lsa, u 18 ga ko’paytiriladi. Agar mikroprotsessor
chastotasi 2,4 GG bo’lsa, kompyuterning takt chastotasi 24 ga ko’paytiriladi.
Shimoliy ko’prik videokarta ulanadigan PCI E (Peripheral Components Interface
Express – tezkor tashqi qurilmalar interfeysi) shinasiga ham xizmat ko’rsatadi. Bu
shina chastotasi 16 martagacha ko’paytirilishi mumkin.
Janubiy ko’prik USB (User’s Serial Bus – Foydalanuvchi uchun ketma-ket
shina), IDE (Interface for Data Exchance – axborot almashuvi uchun interfeys), P
CI va SATA shinalari uchun ham xizmat ko’rsatadi.
Kompyuter texnikasini ishlab chiqishdagi raqobat
uning konfiguratsiyasida
ham bir qator o’zgarishlar bo’lishiga olib kelmoqda. Ilgari tashqi yoki ichki qurilma
sifatida ishlab chiqilgan bir qator qurilmalar asosiy plataga joylana boshlagan bo’lsa,
endi asosiy plataning bir necha vazifalari protsessor zimmasiga yuklanishi
kutilmoqda. 32 nanometrli (mikrosxemadagi tranzistorlarning o’lchami)
texnologiya asosida yaratilgan mikroprotsessorlar grafik videoprotsessor vazifasini
bajaruvchi grafik yadro(lar)ga ega bo’lishi bilan birga, shimoliy ko’prik vazifasini
bajaruvchi mikrosxemani ham o’z ichiga oladi. Janubiy ko’prik ham tez orada
mikroprotsessor tarkibiga kirishi kutilmoqda. Bunday mikroprotsessorlar 2011 yilda
ishlab chiqariladigan kompyuterlarda keng qo’llanilishi
ishlab chiqaruvchilar
tomonidan ta’kidlanmoqda.
