AQLIY NUQSONLARI BO‘LGAN BOLALAR,ULARDAGI
NUQSON DARAJALARI, TA’RIFI
Bolaning intellektual, ya’ni aqliy rivojlanishida turli nuqsonlar
kuzatilishi mumkin. Ilgari aqli zaif deb nomlanar edi. Oligofreniya
yunoncha oligos – kam, oz; fren – aql so‘zlaridan olingan bo‘lib, esi
past, aqli past demakdir. Oligofren bolalar markaziy asab sistema-
sining organik kasalliklari natijasida bilish faoliyati pasayib ketishi
bilan boshqa alohida yordamga muhtoj bolalardan farq qiladilar.
Endilikda insonni kamsitmaslik maqsadida oligofren atamasi
ishlatilmaydi.
39
Amaliyotda «aqlan zaif», «oligofren», «demensiya» degan
atamalar ko‘p ishlatiladi. «Aqlan zaiflik» – bu yig‘ma tushuncha
bo‘lib, aqliy jihatdan qoloqlikning sodir bo‘lgan vaqti, boshidan
kechirilgan kasallikning xarakteri, patologik o‘zgarishlarning o‘tishi,
darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni ko‘zda tutadi.
Aqliy qoloqlikni belgilashda klinik, psixologik va pedagogik
mezonlarni tafovut qilmoq kerak. Klinik mezon-aqliy qoloqlik va bu
markaziy asab sistemasining qanday organik kasalliklariga aloqador-
ligini, psixologik mezon-bilish faoliyatining turg‘un buzilganligini;
pedagogik mezon-o‘zlashtirish qobiliyati past bo‘lib, bolaning dastur
materiallarini o‘zlashtira olmasligini ifodalaydi.
Aqliy nuqson bola markaziy asab sistemasining ona qornidaligi
davrida, tug‘ilish vaqtida va tug‘ilgandan to uch yoshgacha bo‘lgan
davr ichida shikastlanishi, kasallanishi natijasida kelib chiqadi.
Agarda, turli sabablarga ko‘ra, aqlan zaiflik bolaning uch yoshidan
keyingi davrida paydo bo‘lsa, buni endi orttirilgan aqliy zaiflik –
demensiya deb yuritiladi. Demensiya progressiv, ya’ni tabiatan
kuchayib boradigan bo‘ladi. Oligofreniyada esa nuqsonning
kuchayib borishi kuzatilmaydi. Kelib chiqish sabablariga ko‘ra
oligofreniya tug‘ma hamda orttirilgan bo‘lishi mumkin.
Rezus faktorning to‘g‘ri kelmasligi, xromosoma kasalliklari,
fenilketonuriya va shu kabilar tug‘ma oligofreniyaga olib kelishi
mumkin.
Masalan, oligofreniyaning Daun sindromi deb ataladigan bir
turli xromosomalar nisbatining buzilishi 46 ta yoki 23 juft xromo-
soma o‘rniga bitta ortiqcha xromosomaning vujudga kelishi natija-
sida paydo bo‘ladi. Shunisi qiziqki, irsiy hujayralardagi patologik
o‘zgarishlar Daun sindromi bilan kasallangan barcha oligofren
bolalarning tashqi ko‘rinishini bir xil qilib qo‘yadi. Ular kam harakat,
beso‘naqay, ko‘zlari qisiq, burni puchuq, tili katta, lablari qalin,
40
shalpang quloq, barmoqlari kalta bo‘ladi va hokazo. Millatidan qat’i
nazar, ular bir ota-onaning bolasiga o‘xshab ketishadi.
Onaning homiladorlik davrida turli kasalliklar – og‘ir virusli
gripp, tif, qizilcha bilan kasallanishi, ona organizmidagi turli
parazitlarning homilaga yuqishi, homilaning shikastlanishi, ota-
onalarning alkogolizmi ham oligofreniyaga sabab bo‘lishi mumkin.
Fransuz olimlari alkogolizmga giriftor oilalarda tug‘ilgan 57
nafar bolani uzoq muddat kuzatib borib, ularning 25 nafari 1 yoshga
to‘lmasdan nobud bo‘lganini, 5 nafari tutqanoq, 5 nafari gidrotse-
faliya (bosh miyada suyuqlik istisnosi) kasalligi bilan og‘riganini, 12
nafari aqlan zaif bo‘lgani va faqat 10 nafar bola sog‘lom chiqqanini
aniqlagan.
Oligofreniya bola uch yoshgacha bo‘lgan davr ichida turli xil
og‘ir kasalliklar bilan kasallanishi (meningit, meningoensefalit,
markaziy asab sistemasining shikastlanishi) natijasida ham vujudga
keladi.
Mutaxassislar orasida oligofreniya, uning debil, imbetsil, idiot
darajalari haqida so‘z yuritish mumkin. Biroq bolalar, ota-onalar
orasida ushbu atamalarni ishlatish mumkin emas. Hozirgi kunda
xalqaro kasalliklar tasnifida aqliy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan
bolalar aqliy rivojlanish darajasiga ko‘ra yengil, o‘rta, og‘ir va o‘ta
og‘ir darajalarga ajratib ko‘rsatilgan. Bola shaxsini kamsitmaslik, uni
himoyalash maqsadida oligofrenopedagogika fanida ishlatiladigan
atamalar amaliyotda ishlatilmaydi.
Aqliy (intellektual) rivojlanishiga ko‘ra oligofreniya uch dara-
jada namoyon bo‘ladi:
1) yengil darajadagi aqli zaiflik;
2) imbetsillik;
3) idiotiya.
41
Aqli pastlikning eng yengil darajasidagi bolalarning tashqi
ko‘rinishiga qarab me’yorda rivojlangan tengdoshlaridan ajratib
bo‘lmaydi. Ular ko‘pincha o‘qishni ommaviy maktabning birinchi
sinfidan boshlaydilar-u, lekin qisqa muddat ichida ulgurmovchi
o‘quvchilar orasiga qo‘shilib qoladilar. Umuman, zehn va fahm-
farosatga bog‘liq ishlarda bu bolalar ancha qiynaladi, biroq ular
sanoat hamda qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida, maishiy xizmat
sohasida oddiy turdagi mehnat bilan shug‘ullana oladi. Tarbiyachi va
o‘qituvchilar yengil darajadagi aqli zaif bolalarni boshqa bolalardan
ajratib olib, ularni maxsus bog‘cha va maktablarda tarbiyalanishi va
ta’lim olishini ta’minlashlari yoki integratsiyalashgan ta’limga jalb
etishlari lozim.
O‘ta og‘ir darajadagi bolalar o‘zini o‘zi uddalay olmaydi.
O‘ziga o‘zi xizmat ham qila olmaydi. O‘rta va og‘ir darajadagi
bolalar o‘ta og‘ir bolalarga qaraganda nisbatan tuzukroq rivojlangan
bo‘lsa ham, mustaqil hayot kechirolmaydi. Sog‘liqni saqlash vazirligi
qoshidagi muassasalarda ularga sodda bilimlar, mehnatning ayrim
sodda turlari (o‘z-o‘ziga xizmat qilish, ekinlarni par- varish etish,
kartondan qutichalar yasash va h.k.) o‘rgatiladi.
Aqliy nuqsonlari bo‘lgan bolalarning o‘rta darajasida ham
tarbiyachi va o‘qituvchilar o‘quvchilarni sog‘lom tengdoshlari hamda
o‘xshash tarzdagi boshqa kamchiliklari bor bolalardan ajrata olishlari
lozim. Lekin aqliy nuqsonning eng yengil darajasini boshqa o‘xshash
anomaliyalardan va me’yorda rivojlangan bolalardan ajratib olish
amalda ancha qiyin bo‘ladi.
Aqliy nuqsoni yengil darajadagi bolalar o‘z sog‘lom
tengdoshlaridan yoshligidanoq farq qiladi. Ularda, odatda, ixtiyoriy
shakldagi murakkab harakatlar uncha rivojlanmagan bo‘ladi. Ular
boshini tutish, o‘tirish, yurishga kechroq o‘rganadi, nutqi kechikib
rivojlanadi. Bu bolalar atrofdagilarning sodda nutqini tushunadi-yu,
42
lekin murakkab so‘z va gaplarni, iboralarni fahmlay olmaydilar. Bola
nutqida qo‘pol, uni tushunib bo‘lmaydigan nuqsonlar kuzatilmasa
ham, ko‘p tovushlar noto‘g‘ri talaffuz etiladi, bunday bola lug‘ati
kambag‘al, chegaralangan bo‘ladi. Ular o‘yin faoliyatida ham
tengdoshlaridan ajralib turadi, o‘yin vaziyatini yetarli darajada
tushunmaydi; o‘yin vaqtida me’yorda rivojlangan tengdoshlariga
to‘liq bo‘ysunib, ikkinchi darajali rollarni bajaradi, xolos.
Bu bolalar uchun bir qator fahm-farosat xarakterlidir. Ularning
kuzatish, taqqoslash, idrok qilayotgan narsalarning, voqea-hodisalar-
ning muhim tomonlarini ajratib ko‘rsatish, bular o‘rtasidagi eng
oddiy sabab-natija bog‘lanishlarini fahmlab olish qobiliyatlari rivoj-
lanmay qoladi. Aqliy nuqsoni yengil darajadagining tafakkuri, diq-
qati, sezgi va idroklari, xotirasi, analiz va sintez qilish qobiliyatlari
ham yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
Savod o‘rgatishning dastlabki davridayoq bu bola tovush va
harflar o‘rtasidagi bog‘lanishlarning farqiga yaxshi bormay harflarni
eslab qolish, bo‘g‘inlab o‘qish, tez, ravon o‘qish malakalarini
o‘zlashtirishda qiynaladilar, juda ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yadilar.
Yengil darajadagi aqli zaif bolalarning bilish faoliyatidagi kam-
chiliklar matematika darslarida, ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi,
negaki, eng oddiy hisoblash amallari ham abstrakt hisoblashni talab
etadi. Yengil darajagi aqli zaif bolalar tartib sonlarni o‘zlashtira
oladilar, lekin qo‘shish va ayirish, teskari sanash, eng oddiy masa-
lalarni, misollarni yechishda juda qiynaladilar. Ular misolning
mohiyatini, masalaning mazmunini va raqamli ma’lumotlarni
tushunolmaydilar.
Asab jarayonlari muvozanati, bilish faoliyatining buzilganligi
natijasida oligofren xulq-atvorida ham bir qator kamchiliklar
kuzatiladi. Qo‘zg‘alish va tormozlanish o‘rtasidagi muvozanat
buzilganligi tufayli ayrim oligofren bolalar haddan tashqari jonsarak,
43
serharakat, sho‘x bo‘ladilar va tormozlanish jarayoni ustun turgan
bolalarda esa, aksincha, passivlik, bo‘shanglik, beparvolik, hech
narsaga qiziqmaslik kuzatiladi va hokazo.
Oligofren bolalar vaziyatni yetarli darajada anglay olmaydilar,
xatti-harakatlarni vaziyatga qarab, adekvat o‘zgartira olmaydilar.
Ularda o‘z-o‘ziga va atrofdagilarga nisbatan tanqidiy munosabat
birmuncha sust bo‘ladi. Yuqorida ko‘rsatilgan bir qator kamchilik-
larga qaramay, oligofren bolalar bilan to‘g‘ri tashkil etilgan maxsus
ta’lim-tarbiya ishlari natijasida defektologlar ularni mustaqil hayotga
tayyorlash, kasb-hunarga o‘rgatish borasida katta yutuqlarga erish-
moqdalar. Maxsus yordamchi maktablarda ta’lim-tarbiya olib chiq-
qan bolalar hayotda o‘z o‘rnini topib, sanoat hamda qishloq xo‘jalik
ishlab chiqarishining turli sohalarida, maishiy xizmat sohasida faol
mehnat qilib yashamoqdalar. Tarbiyachi va o‘qituvchilarning muhim
vazifasi – oligofren bolalarni boshqa alohida yordamga muhtoj
bolalardan ajratib, ularni iloji boricha ertaroq tegishli muassasalarda
ta’lim-tarbiya olishlarini ta’minlab berishdir.
|
