KO‘RISHIDA NUQSONI BO‘LGAN BOLALAR
Ko‘rish bolaning hayotiy faoliyatida va rivojlanishida muhim
ahamiyatga ega. Ko‘rishdagi nuqsonlar bolaning ruhiy, jismoniy
rivojlanishida ikkilamchi nuqsonlar kelib chiqishiga olib keladi.
Tiflopedagogika fanida ko‘rish nuqsoni darajasiga hamda o‘quv
materialni idrok qilishga ko‘ra quyidagi guruhlar farqlanadi:
➢
Ko‘r va deyarli ko‘r (qisman ko‘ruvchi) bolalar. Ko‘rish o‘tkir-
ligi 0 dan 0,004 gacha. Bu bolalar umuman ko‘rmaydilar,
ko‘rish imkoniyati kam saqlangan. Mashg‘ulotlarda ular asosan
o‘quv materialini sezish, eshitish idroki asosida o‘zlashtiradilar.
Brayl tizimi bo‘yicha o‘qiydi va yozadilar. Ba’zi bir bolalar
saqlangan ko‘rish imkoniyatidan o‘qish va yozishda foydala-
nishlari mumkin.
➢
Zaif ko‘ruvchi bolalar. Zaif ko‘ruvchi bolalarning ko‘rish
o‘tkirligi tuzatish (korreksiya) ko‘zoynaklari bilan 0,06 dan 0,09
gacha. Bu bolalarda odatda ko‘rishda murakkab nuqsonlar
kuzatiladi. Ko‘rish o‘tkirligi pastligi bilan bir qatorda ayrim
bolalarda ko‘rish maydoni toraygan, fazoviy idrok buzilgan
bo‘lishi ham mumkin. Bularning barchasi o‘quv materialini
idrok etish, o‘zlashtirishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu toifa-
25
dagi bolalar maxsus sharoitda, maxsus usul, uskunalar, texnik
va optik vositalar yordamida o‘qitilishi maqsadga muvofiqdir.
➢
Zaif ko‘ruvchi bolalar. Ko‘rish o‘tkirligi tuzatish ko‘zoynaklari
bilan 0,1 dan 0,3 – 0,4 gacha. Ma’lum sharoitlarda ular ko‘rish
orqali erkin o‘qib, yozishlari mumkin, buyumlarni ko‘rib idrok
etadilar, katta fazoviy doirada ko‘rib mo‘ljal oladilar.
Ko‘rish analizatori yordamida dunyoni idrok etish bolaning
ruhiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Tevarak-atrof haqidagi
eng kuchli taassurotlar ko‘z bilan idrok etiladi. Bola ko‘rish qobiliyati
orqali narsalarning rangi, shakli, hajmi, harakati, uzoq-yaqinligi,
fazodagi o‘rni haqida tasavvurga ega bo‘ladi.
Ma’lumki, ko‘rish analizatori nurlarni qabul qiluvchi qism –
ko‘z olmasi (soqqasi) va uning yordamchi apparatidan ko‘zga
tushgan tasvirni avval po‘stloq osti markazlariga, keyin esa oliy
ko‘ruv markazlari joylashgan katta miya po‘stlog‘iga (ensa bo‘lak-
lariga) yetkazib beradigan o‘tkazuvchi yo‘llardan tashkil topgan. Ana
shu analizatorning har qanday qismlaridagi o‘zgarishlar bolaning
ko‘rish qobiliyatiga albatta ta’sir ko‘rsatadi.
Tiflopedagogikada ko‘zi ojiz bolalar ko‘r (so‘qir), yaxshi ko‘ra
olmaydigan, ko‘zi xira, zaif ko‘ruvchi bolalar guruhiga bo‘linadi.
Ko‘r bolalarning ko‘rish qobiliyati keskin kamaygan (total ko‘rlik)
yoki korreksiya qo‘llanilganida (ko‘zoynak tutilganda) ham ko‘rish
o‘tkirligi 0,04 gacha pasaygan, ya’ni bunday bolalar amalda ko‘r
bo‘ladi. Zaif ko‘ruvchi bolalarda ko‘rish o‘tkirligi 0,05 dan to 0,4
gacha bo‘lishi mumkin. Ushbu guruhdagi bolalar tevarak-atrofni
ko‘rish analizatori orqali idrok etadi.
Ko‘rishga aloqador nuqsonlar kelib chiqish sabablariga ko‘ra
tug‘ma va orttirilgan bo‘ladi. Tug‘ma nuqsonlar sabablari orasida
irsiy kasalliklar (masalan, tug‘ma kataraktaning ba’zi shakllari va
boshqalar), homilador ayolning toksoplazmoz, qizilcha kasalliklari
26
bilan og‘rishi, homila ko‘rish organlarining embrional rivojlanish
paytda zararlanishi, miya o‘smasi va shu kabi kasalliklar katta rol
o‘ynaydi.
Orttirilgan ko‘rish anomaliyalari hozirgi kunda nisbatan kam
uchraydi. Aholiga davolash-profilaktika, oftalmologiya yordamining
yaxshilangani tibbiyot sohasidagi katta yutuqlar qo‘lga kiritilgani
munosabati bilan zaif ko‘ruvchi bolalar ancha kamaydi. Traxoma,
chechak, so‘zak, ko‘z sili, skarlatina va boshqa kasalliklar oqibatida
bolalarning ko‘r yoki zaif ko‘ruvchi bo‘lib qolish hodisalariga deyarli
tamomila barham berildi.
Ko‘z ojizligi, ya’ni ko‘rish nuqsonlari zo‘rayib boradigan va bir
xil turadigan (muqim) bo‘ladi. Zo‘rayib boradigan xili kun sayin
og‘irlashib, bora-bora ko‘rlikka olib keladi. Muqim xili esa turg‘un
bo‘ladi, bolaning ko‘rish darajasi doim bir xilda turaveradi. Ko‘rish
qobiliyatining zo‘rayib boradigan zaifligi, ko‘ksuv, ya’ni glaukoma
kasalligi (ko‘z ichki bosimining ko‘tarilib ketishi) ko‘ruv asabi
atrofiyasi, to‘r parda (ko‘zning yorug‘likni qabul qiladigan qismi)
distrofiyasi (aynishi)ga bog‘liq bo‘lib, bolaning har qanday rivojla-
nish davrida vujudga kelishi mumkin. Gigiyenik talablarga rioya
qilmaslik refraksiya anomaliyalar bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘z kamchi-
liklari zo‘rayib borishiga ham olib keladi (faqat yaqindan yoki uzoq-
dan ko‘rishga).
Yosh go‘daklarda ba’zan ko‘zga oid tug‘ma nuqsonlar ham
uchraydi: kriptoftalm – ko‘z olmasi, qovoqlarining tug‘ilishdan rivoj-
lanmay qolgani; mikroblefaron – ko‘z qovoqlar kaltaligi tufayli
ko‘zning yumilmay turishi, koloboma – ko‘z qovoqlarining nuqsoni
va boshqalar shular jumlasidandir. Bunday kamchiliklarning ko‘pchi-
ligini jarrohlik yo‘li bilan davolab, ularni bartaraf etsa bo‘ladi.
Ko‘zi ojiz, so‘qir bolalar ko‘r tug‘ilgan va ko‘r bo‘lib qolgan
bolalar deb ikki guruhga ajratiladi. Birinchi guruhga tug‘ilishdan
27
ko‘zi ojiz va tug‘ilganidan so‘ng to uch yoshgacha bo‘lgan davr
ichida ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalar kiritilsa, ikkinchisiga
keyinchalik ko‘zi ko‘r bo‘lib qolgan bolalar kiritiladi, bunday bolalar
xotirasida ko‘rish tasavvurlari qolgan bo‘ladi. Ko‘rish qobiliyatining
og‘ir shakldagi buzilishlari bolaning xarakterida, psixikasida ikki-
lamchi asoratlar paydo bo‘lishiga olib keladi.
Ko‘rish nuqsonlarining eng ko‘p tarqalgan shakllaridan biri –
refraksiya anomaliyalaridir. Ularga yaqin ko‘rish (miopiya)ning turli
darajasi, gipermetropiya, uzoqni ko‘rish yoki yaqin ko‘rish astigma-
tizmi kiradi.
Refraksiya anomaliyalari, ya’ni nurlarni sindiruvchi fokus ko‘z
turi oldida bo‘ladi. Yaqin ko‘rishda (miopiya) bola uzoqdagi buyum-
larni noaniq ko‘radi. Yaqin ko‘rishda xarita, jadvallar, sayr vaqtida
uzoqdagi buyumlarni kuzatish, o‘qish, yozish, mehnat darslarida
bajariladigan ishlar, rasmlarni o‘zlashtirishda qiyinchiliklar kuzati-
ladi. Yaqin ko‘rish ko‘zoynaklar yordamida to‘g‘rilanadi. Yaqin
ko‘ruvchi bolalarga boshni uzoq egib turish, tez engashish, og‘ir
ko‘tarish, tana silkinishlari, mayda obyektlar bilan uzoq ishlash
taqiqlanadi.
Uzoqdan ko‘rishda – buyumlarni ko‘zdan yiroqda ko‘radi,
ko‘zga yaqin buyumlarni idrok etishda qiynaladi. Bunday bolalar
mayda obyektlarni ko‘rib o‘rganishga mo‘ljallangan darslarda juda
qiynaladilar va o‘qish, yozish hamda tarqatma material bilan ishlash-
da qiyinchilikka uchraydilar. Uzoqdan ko‘rish maxsus korreksiya
ko‘zoynaklari bilan to‘g‘rilanishi mumkin. Ularga jismoniy vazifa-
larni bajarish taqiqlanmaydi. Yaqin obyektlar bilan uzoq ishlash
taqiqlanadi.
Ba’zi bolalarda ambliopiya kuzatiladi. Ushbu nuqson ko‘rish-
dan foydalanmaslik natijasida rivojlanadi. Bunda ikki tomonlama
g‘ilaylik hamroh bo‘lishi mumkin. Ambliopiyada ko‘zning ko‘rish va
28
kuzatish qobiliyati buziladi. Bu esa o‘qish va yozish, rasm chizish,
rasmlarni kuzatish, ko‘rish, geografik va tarixiy xaritalarni o‘rganish-
da qiyinchilik tug‘diradi.
Nistagm – ko‘zning beixtiyor, ritmik takrorlanuvchi harakatlari.
Ko‘zning ortiqcha harakatlari natijasida ko‘rilayotgan tasvir yoyilib
ko‘rinadi. Nistagmda bola ko‘rayotgan obyektga ko‘rish diqqatini
jamlashda qiynaladi. Bu qiyinchiliklar, ayniqsa harakatdagi dinamik
idrokni qiyinlashtiradi.
Astigmatizmda, ko‘pincha uzoq va yaqindan ko‘rishning
buzilishi qo‘shilib keladi. Shox pardaning shakli buzilishi natijasida
nurlar noto‘g‘ri sindiriladi.
Astigmatizmi bor bolalar setchatkasida vertikal, gorizontal va
boshqa yo‘nalishdagi qiyshiq idrok kuzatiladi va natijada noto‘g‘ri
tasvir paydo bo‘ladi.
Ko‘rish nuqsonlarining yana boshqa shakllariga katarakta,
ko‘rish asabi atrofiyasi, albinizm, mikroftalm va boshqalarni kiritish
mumkin.
Ko‘rish nuqsonlarining qay darajadaligi ko‘zning sindiruvchi
sohalarining holatiga bog‘liq (shox parda, gavhar).
Katarakta – ko‘z gavharining loyqalanishi (pomutneniye).
Bunda gavharni jarrohlik yo‘li bilan olib tashlash va yangisini
qo‘yish mumkin.
Afaksiya – gavharning yo‘qligi.
Shox pardaning vazifasi – nurlarni sindirish. Afaksiya kasal-
ligida va gavhar siljib ketgan bolalar jismoniy vazifalardan chekla-
nishi, tez harakatlar, og‘ir ko‘tarish, tana silkinishlaridan himoya
qilinishi zarur. Shox parda (rogovitsa)ning tiniqligi buzilishi ham
ko‘rish nuqsoniga olib kelishi mumkin. Uning sindiruvchi faoliyati
me’yordan past darajada bo‘lganligi tufayli, bola buyumlarni aniq
ko‘ra olmaydi.
29
Zaif ko‘ruvchi bolalarda ko‘rish asabining qisman atrofiyasi,
ko‘z to‘r qobig‘ining turli turg‘un o‘zgarishlari tez-tez uchrab turadi.
Bunga turli miya kasalliklari: meningit, meningoensefalit va bosh-
qalar sabab bo‘lishi mumkin. Ko‘rish atrofiyasi esa bosh miya
jarohatlari, ko‘z to‘r pardasi kasalliklari, miya shishlari, ko‘rish
nevriti natijasida ham kuzatilishi mumkin. Bunda ko‘z markaz bilan
bog‘lanmaydi. Ko‘rish atrofiyasi davolanmaydi. Biroq undan kelib
chiqadigan ikkilamchi nuqsonlarni oldini olish, davolash muhim.
Ko‘z atrofiyasi bor bolalar doimiy ravishda izchillik bilan davolanishi
lozim. Ularni charchatib qo‘ymaslik uchun mashg‘ulotlarda uzluksiz
ko‘z bilan ishlash 5 – 10 daqiqadan oshmasligi lozim.
To‘r pardaning eng ko‘p tarqalgan tug‘ma kasalliklariga
pigmentli retinit, albinizm, to‘r pardaning ko‘chishi kiradi.
Pigmentli retinit – to‘r pardadagi tayoqchalar faoliyatining
buzilishi. Natijada kolbachalar faoliyati ham buziladi. Bu esa ko‘rish
maydonining torayishiga yoki ko‘rishning butunlay yo‘qolishiga olib
kelishi mumkin. Kasallik davolanmaydi.
Albinizm – to‘r pardada pigment. Natijada kishining ko‘zi qizil,
sochi va tanasi oq bo‘lishi mumkin. Ularga yorug‘lik to‘suvchi
ko‘zoynak taqish, quyosh nurlaridan saqlanish tavsiya etiladi.
To‘r pardaning ko‘chishi – to‘r parda tashqi qobig‘ining oqib
tushishi. To‘r parda tarang tortilib turgan yuqori miopiyali kishilarda
to‘r pardaning ko‘chishiga moyillilik bor. Ular og‘ir ko‘tarish,
jismoniy mashqlardan saqlanishi lozim. Uzluksiz ishlash ular bilan
5 daqiqadan oshmasligi kerak.
Glaukoma – ko‘z ichki bosimining ko‘tarilishi.
Mikroftalm – ko‘z olmosining kichrayishi.
Ko‘zi ojiz bolalar bilan barcha ishlar ularning ko‘rish tasavvur-
larini tiklash asosida olib boriladi va bunda ma’lum natijalarga
erishish mumkin bo‘ladi. Har holda bola rang, shakl va boshqalarni
30
bir qadar eslab qoladiki, bu tegishli tushunchalar hosil qilishni oson-
lashtiradi. Ko‘z ojizligi qancha kech paydo bo‘lgan bo‘lsa, bolaning
tevarak-atrof haqidagi tasavvurlari shuncha boy va ularni mustah-
kamlash, takomillashtirish, kengaytirish shunchalik oson bo‘ladi.
Ko‘rish qobiliyati keskin kamaygan ko‘zi ojiz bolalar maxsus
tashkil etilgan maktablarda yoki sog‘lom tengdoshlari orasida ta’lim
olishlari kerak. Bu maktablarda sog‘lom analizatorlarning faol fao-
liyati asosida (tuyg‘u va eshitish, boshqa sezgi analizatori) ko‘rish
analizatori faoliyatini qoplash ishlari olib boriladi. Maxsus ta’lim-
tarbiya ishlari ko‘rish qobiliyatining zaifligi natijasida paydo bo‘lgan
ikkilamchi psixik asoratlarning oldini olish, ularni bartaraf etish,
korreksiyalashga qaratiladi. Bolada mustaqil hayot uchun zarur bo‘l-
gan barcha bilim, ko‘nikma hamda malakalar shakllantirib boriladi.
Zaif ko‘ruvchi bolalar tevarak-atrofni ko‘rish analizatori orqali
idrok etadilar. Ular ham ko‘rish qobiliyati zaif bolalar uchun tashkil
etilgan maxsus maktabda yoki ko‘rlar maktabi qoshidagi maxsus
sinflarda sog‘lom tengdoshlari orasida ta’lim olishlari kerak. Biroq
bunday bolalar aksari ommaviy maktablarda o‘qishni boshlashi
ma’lum. Bir necha yil muvaffaqiyatsiz ravishda, qiynalib o‘qigach,
ular maxsus maktabga yuboriladi. Bunday bolalarni tarbiyachi va
o‘qituvchilar sog‘lom tengdoshlaridan ajratib olib, iloji boricha vaqtli
maxsus maktablarga jo‘natishlari yoki inkluziv ta’limni tashkil
etishlari kerak. Ko‘rish qobiliyati zaiflashgan bolalar satrlarni yaxshi
ajrata olmaydilar, shakli o‘xshash narsa, harflarni bir-biri bilan
adashtirib yuboradilar, natijada o‘qish va yozishda ko‘p xatolarga
yo‘l qo‘yadilar. Raqamlarni bir-biridan yaxshi ajrata olmaslik oqiba-
tida hisoblashda va matematika masalalarini yechishda qiynaladilar.
Ular doskaga yozilganlarni, jadval, sxema va boshqa tasvirlarni
yaxshi ko‘rmaydilar, ko‘rish bilan bog‘liq ishni bajarish vaqtida tez
charchab qoladilar.
31
Noto‘g‘ri muhit, noqulay sharoit bolaning ko‘rish qobiliyati
keskin pasayib borishiga olib kelishi mumkin.
Tarbiyachi va o‘qituvchilar ko‘rish qobiliyati zaif bolalarni o‘z
vaqtida oftalmolog huzuriga maslahatga yuborishlari kerak.
Oftalmolog bolani tekshirib, kerak bo‘lsa unga korreksiya
qiladigan ko‘zoynak taqib yurishni tavsiya etadi va bola qayerda
ta’lim olishi kerakligini aniqlaydi. Ko‘zoynak taqib yurishi kerak
bo‘lgan bolalarga bog‘cha va maktab sharoitida to‘g‘ri sanitariya-
gigiyena sharoitlari yaratilishi zarur. Bolaning ish o‘rni to‘g‘ri va
yetarli darajada yoritilgan bo‘lishi lozim. Bola doska, jadval, kartada
chizilgan tasvirlar va boshqa o‘quv materiallarini qanchalik aniq
ko‘rayotganiga e’tibor beriladi. Anomal refraksiyali bolalarning
ko‘zi tez charchab qolishini hisobga olib, dars vaqtida ularga ish
turlarini mumkin qadar o‘zgartirib turish, ko‘z qadash bilan bog‘liq
bo‘lgan ishlar, topshiriqlar hajmini g‘oyat jiddiy nazorat qilib borish
zarur.
Ko‘z o‘tkirligi 0,05 dan to 0,4 gacha bo‘lgan zaif ko‘ruvchi
bolalar maxsus bog‘cha va maktablarda ta’lim-tarbiya olishadi. Bu
joylarda o‘quv ishlari ko‘rish asosida olib boriladi, ammo turli texnik
va kattalashtiruvchi optik vositalardan, yirikroq harflar bilan bosib
chiqarilgan darsliklardan, maxsus yoritqichlardan va hokazolardan
foydalaniladi. Maxsus maktabning asosiy vazifalaridan biri – bola-
larda saqlanib qolgan ko‘rish imkoniyatlaridan o‘qish jarayonida
to‘g‘ri foydalanish va bularni rivojlantirish, ko‘rish qobiliyati pasayib
ketmasligi uchun shart-sharoit yaratish, oliy ruhiy jarayonlarni
tarbiyalab, bolaning bilim faoliyatini rivojlantirish, kengaytirish,
bolada ko‘rish qobiliyati zaifligi natijasida paydo bo‘lgan ikkilamchi
ruhiy asoratlarni bartaraf etish va boshqalardir.
Maxsus maktablarni bitirgach, ko‘rish qobiliyati zaif bolalar
jumhuriyat ko‘rlar jamiyati qoshidagi muassasalarda ishlaydilar,
32
intellektual faoliyat bilan shug‘ullanadilar (yozuvchi, shoir, oliy va
o‘rta maktab o‘qituvchilari, musiqachi va boshqalar bo‘lib).
Shunday qilib, ko‘rish qobiliyati zaif bolalarni ta’lim-tarbiya
yo‘li bilan rivojlantirib borish imkoniyatlari juda katta, to‘g‘ri tashkil
etilgan kompensator, korreksion chora-tadbirlar natijasida ular
hayotda o‘z o‘rnini topib ketishlari mumkin.
| 