NUTQ NUQSONLARIGA EGA BO‘LGAN BOLALAR
Korreksion pedagogika fani rivojlanib borib, ayrim sohalari
mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Shu fanlar jumlasiga logopediya
ham kiradi. Logopediya (logos – so‘z, padeo – tarbiyalash, o‘rgatish
degan ma’noni anglatadi) – pedagogik fanlardan biri bo‘lib, nutq
kamchiliklari va ularning sabablarini o‘rganish, shuningdek, bular-
ning oldini olish, borlarini bartaraf etish uchun maxsus ta’lim-tarbiya
vositalari va metodlarini ishlab chiqish, amaliyotga tatbiq etish masa-
lalari bilan shug‘ullanadi.
Logopediya fani mavzu bahsi, nutq kamchiligi bor kishilar bilan
olib boriladigan ta’lim-tarbiya jarayoni. Nutq kamchiligi bor kishi esa
logopediya fanining o‘rganish mavzusi hisoblanadi.
Logopediya fanining vazifalari quyidagilardan iborat:
✓
Turli xil nutq kamchiliklari bor kishilarning nutq faoliyati
ontogenezini o‘rganish.
✓
Nutq kamchiliklarining sabablari va simptomatikasi, ularning
turlari, kelib chiqish mexanizmlarini o‘rganish, darajasini
aniqlash.
✓
Nutq kamchiliklarining kishi faoliyati, shaxsiyati, xulq- atvori,
ruhiy rivojlanishiga ta’sirini o‘rganish.
51
✓
Eshitish, ko‘rish, intellektual va boshqa kamchiliklarga ega
bo‘lgan bolalar nutqiy faoliyatining holati, yetishmovchilik-
larini o‘rganish, aniqlash.
✓
Nutq kamchiliklarini aniqlash yo‘llari, usullarini ishlab chiqish
va amaliyotga tatbiq etish.
✓
Nutq kamchiliklarining oldini olish, bartaraf etish usullarini,
tashkiliy shakllarini belgilash, ishlab chiqish, takomillashtirish.
✓
Logopedik ishni tashkil etish masalalarini ishlab chiqish.
Logopediya fani anatomiya, fiziologiya, neyrofiziologiya, oto-
loringologiya, nevropatologiya, psixopatologiya, pediatriya, ling-
vistika, psixolingvistika, psixologiya va pedagogika fanlari bilan
bog‘liq, shular asosida rivojlanadi.
Logopediya korreksion pedagogika fani kabi, asab sistemasi-
ning tuzilishi, rivojlanishi faoliyati haqidagi nazariyaga asoslangan.
Tabiiy fanlarni bilmay turib, nutq kamchiliklarining kelib chiqish
sabablari, mexanizmi, bola psixikasiga ta’sirini aniqlab bo‘lmaydi.
Logoped nutq kamchiliklarining nevrologik asoslarini yaxshi bilishi
kerak. Bu bilimlar nutq kamchiliklarini bartaraf etish, ularni oldini
olish, bolani to‘g‘ri tarbiyalash, unga bilim berish yo‘llari va
usullarini to‘g‘ri tanlashda logopedga yordam beradi. Tibbiy fanlar
haqidagi bilimlar to‘g‘ri logopedik xulosa chiqarish, nutq kamchi-
liklarini ularga o‘xshash boshqa anomaliyalardan ajratish, bolalarni
tegishli muassasalarga to‘g‘ri saralash imkonini beradi.
Logoped o‘z oldiga qo‘ygan maqsad – vazifani hal etishda
tilshunoslik, lingvistik fanlarga, psixologiya va pedagogikaga
suyanib ish ko‘radi.
Tilshunoslik fani kishilarning eng muhim aloqa quroli bo‘lgan
nutqni ijtimoiy hodisa deb biladi. Nutqning asosiy tarkibiy qismlari:
tovush, so‘z, so‘z birikmasi va gap bir butun tizimni tashkil etib,
fikrni og‘zaki yoki yozma ravishda ifodalash uchun xizmat qiladi.
52
Har bir logoped tilshunoslikning ilmiy-nazariy asoslarini, fonetika va
grammatikani, lug‘at va stilistikani, orfografiya va punktuatsiyani
mukammal bilish bilan birga, ifodali o‘qiy olish va to‘g‘ri so‘zlay
olish qobiliyatiga ham ega bo‘lishi kerak. Tabiiyki, logopedning o‘zi
imloni yaxshi bilmay turib, o‘quvchilarga hech qachon savod
malakasini singdira olmaydi, logoped uchun og‘zaki va yozma nutq
qobiliyati amaliy jihatdan juda muhimdir: logoped so‘z vositasida fan
xulosalarini izohlabgina qolmasdan, ayni vaqtda nutqida kamchiligi
bo‘lgan bolani tarbiyalaydi; tarbiyalanuvchilar yo‘lini yoritadi ham.
Logopediya-korreksion pedagogika fanining bir sohasidir.
Logoped ham boshqa fan o‘qituvchilari kabi ta’lim va tarbiya
shakllarining mohiyatini, maqsad va mazmunini, usul hamda
vositalarini yaxshi egallab, ularni amalda qo‘llay olishi kerak.
Logoped bolalarning psixologik qobiliyatlarini hisobga olishi
kerak. Bolalarni o‘z kuchiga ishontirishi, mashg‘ulotlarga havasini
uyg‘ota bilishi, material bayoni vaqtida ularning diqqatini to‘la jalb
qila olish, materialni esda saqlab qolish yo‘llarining (mashq, ko‘r-
gazmali qurollardan foydalanish, mustaqil ish, suhbat, grammatik
o‘yin kabi vositalarni) qo‘llanishi o‘qitish samaradorligini yanada
oshiradi. Inson idrokining mazmuni, fikri, nutqi orqali shakllanadi.
Bolalar logoped tushuntirgan materiallarni eshitib, yozganlarini
ko‘rib, kuzatib, mushohada yo‘li bilan o‘zlari fikr yuritadilar va
berilayotgan bilim-malakalarni mustahkamlab o‘zlashtirib boradilar.
Moddiy dunyodagi narsa va hodisalar ongimizda aks etib,
bularning in’ikosi so‘z shaklida ifodalanadi, til hodisalari vositasida
namoyon bo‘ladi. Inson o‘zi ko‘rgan va ta’sirlangan buyum yoki
voqealarni so‘z yordamida nomlab, ularning mazmuni haqidagi
taassurotlarni obrazlar, fikrlar, tushunchalar, tasavvurlar ko‘rinishida
anglash, ifodalash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Har qanday hodisaning
miyada aks etishi va ongda mustahkam o‘rnashib qolishida nutq
53
yetakchi vosita hisoblanadi. Modomiki shunday ekan, nutq aloqa
bog‘lash jarayonida tafakkur kuragi bo‘lib xizmat qiladi. Shu bilan
birga aloqa jarayonida nutq-ifodalash, biror narsani bildirish,
anglatish va ta’sir ko‘rsatish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Fikrlash
qobiliyati nutq negizida paydo bo‘ladi. Nutq kishi tafakkurining
rivojlanish darajasini ham belgilab beradi. Nutqdagi kamchilik
bolaning tafakkuri, xotirasi, diqqati va boshqa ruhiy jarayonlarning
rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Og‘ir nutqiy kamchiligi
bo‘lgan bolalarda intellektual kamchiliklar bo‘lishi, yuzaga kelishi
mumkin va aksincha, masalan, oligofren bolalar nutqida bir qator
nutqiy kamchiliklar kuzatiladi. Logopedik amaliyotda nuqsonlarning
birlamchi va ikkilamchi ekanligini aniqlash nihoyatda muhim.
Logoped har bir bolaning ruhiy rivojlanishini chuqur o‘rganib nutq
kamchiligi tufayli ruhiyatida paydo bo‘lgan ikkilamchi asoratlarni
ajrata bilishi kerak. Agar aql-idrok rivoji nutqiy kamchilik tufayli
orqada qolgan bo‘lsa, bunday bola nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar
uchun maxsus tashkil etilgan maktabgacha yoshdagi bolalar
bog‘chasiga yuborilishi kerak. Bilish faoliyatining turg‘un buzilishi
natijasida bola nutqi rivojlanmagan bo‘lsa, bu bolani oligofren
bolalar uchun tashkil etilgan maktabgacha yoshdagi maxsus bolalar
bog‘chasiga yuborish talab etiladi.
Ma’lumki, nutq murakkab funksional sistemani o‘z ichiga
oluvchi jarayondir. Bu sistemaning har bir tarkibiy qismi boshqa
qismlari bilan mahkam bog‘langan. R.Y.Levina va shogirdlari
L.S.Vigotskiyning nutq va tafakkur haqidagi ma’lumotiga asoslanib
turib, nutqni uch tarkibiy qismga bo‘lib: fonetiko-fonematik, leksik
va grammatik nutqqa ajratib o‘rganishni tavsiya etadi. Ana shu uchala
qism kishining yaxlit nutq sistemasini tashkil etadi. Nutqida
kamchiligi bo‘lmagan va kamchiligi bo‘lgan bolalarda nutq sistemasi
har xil darajada rivojlanadi. Nutq sistemasining fonetiko-fonematik
54
qismi tovushlar talaffuzi, ovoz, nutq maromi, sur’ati, ravonligidan,
shuningdek idrok-qobiliyatidan tashkil topadi. Leksik va grammatik
qismlari tilning lug‘at boyligi va grammatik qurilishini o‘z ichiga
oladi. Nutq sistemasida leksik qism yetakchi o‘rinni egallaydi. Bola
nutqida so‘zlar soni kam, ya’ni nutqning leksik qismi rivojlanmagan
bo‘lsa, fonetiko-fonematik, grammatik qismlarida ham ma’lum kam-
chiliklar yuzaga keladi, butun nutq sistemasida yetishmovchiliklar
kuzatiladi. Fonetiko-fonematik qismdagi kamchiliklar, masalan,
tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz etish tufayli so‘zlar leksikaning
o‘zgarishi, nutqning grammatik tuzilishiga ta’sir etadi. Sistemalilik
prinsipi nutq kamchiliklarini aniqlash, bartaraf etish, oldini olish
yo‘llari, usullarini to‘g‘ri belgilashga yordam beradi.
Logopediya fani barcha ishlarni kompleks yondashish asosida
tashkil etishni tavsiya qiladi. Kompleks yondashish – bolaga har
tomonlama ta’sir ko‘rsatishini ko‘zlab ta’lim-tarbiya jarayonida ham
pedagogik, ham psixologik, ham tibbiyot metodlarini ishlatishdir.
Rivojlanish prinsipi nutq kamchiligining kelib chiqish yo‘lini,
uning rivojlanishini tahlil qilishni ko‘zda tutadi. Bunda kamchi-
likning kelib chiqish sabablarini rivojlanish jarayonida qanday
o‘zgarishlar natijasi ekanligini ko‘rsatish – asosiy vazifadir.
Nutqdagi asosiy funksiyalarning buzilishi kishi faoliyatiga
albatta salbiy ta’sir ko‘rsatadi, uning faolligini pasaytiradi, og‘ir ruhiy
kechinmalar kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Masalan, ayrim so‘zlar-
ning noto‘g‘ri talaffuz etilishi kishini noqulay vaziyatga solib
qo‘yishi bilan birga, uni atrofdagilar bilan muomala qilishida qiynab
qo‘yadi, u gapirganda o‘z fikrini to‘la anglata olmaydi. Nutq
kamchiliklarining og‘ir turlari (alaliya, rinolaliya, tutilib gapirish va
boshqalar) maktab dasturini o‘zlashtirishga, keyinchalik, kasb tan-
lashga, ba’zan umuman o‘qishga to‘sqinlik qiladi, bilish faoliyati
rivojlanishini susaytiradi, ba’zilarida intellektual yetishmovchiliklar
55
yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Shu nuqtayi nazardan, nutqdagi
kamchiliklarni boshqa ruhiy jarayonlar bilan bog‘langan holda
o‘rganish prinsipiga amal qilish nihoyatda zarur.
Nutq kamchiliklari ko‘p hollarda biologik va ijtimoiy omillar-
ning birgalashib ta’sir o‘tkazishi natijasida paydo bo‘ladi. Logopedik
ishning samaradorligi nutq kamchiliklari kelib chiqish sabablari,
mexanizmlari, turlarini to‘g‘ri aniqlashga bog‘liqdir. Bu o‘rinda
ontogenetik, etiopatogenetik prinsiplarning ahamiyati katta.
Nutq kamchiliklarini o‘rganish, aniqlash, ularni bartaraf etishda
logoped barcha didaktik prinsiplarga tayangan holda ish tutadi.
Logopedik ishni tashkil etishda, har qaysi bolaga xos xususiyatlarni
hisobga olish, bilim, ko‘nikma va malakalarni puxta o‘zlashtirish,
ta’limning o‘quvchilarga xos bo‘lishi, ta’lim va tarbiyaning birligi
prinsipiga amal qilish, onglilik, faollik va mustaqillik kabi prinsip-
larning ahamiyati ayniqsa katta.
Nutq nuqsoni logopediya fanida muayyan tilning me’yorlaridan
chetga chiqish deb ta’riflanadi. O.V.Pravdina o‘zining «Logopediya»
kitobida logopedik nutq nuqsonlarini quyidagicha xarakterlagan:
✓
Nutq nuqsoni o‘z-o‘zidan barham topmaydi, balki vaqt o‘tgan
sari yanada mustahkamlanib, zo‘rayib boradi.
✓
Nutq nuqsoni gapiruvchining yoshiga mos kelmaydi.
✓
Nutqiy nuqsonlari bo‘lgan kishilar logopedik yordamga muhtoj
bo‘ladi.
✓
Og‘ir nutq nuqsoni kishining nafaqat nutqiga, balki umumiy
rivojlanishiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Yuqoridagi ko‘rsatilgan nutq nuqsonlari o‘z xususiyatlari
jihatidan bolalarda va katta yoshdagi kishilarda ba’zan vaqtincha
uchrab turadigan nutqiy kamchiliklardan farq qiladi. Yosh bolalarda
keyinchalik o‘zidan-o‘zi to‘g‘rilanib, barham topib ketadi. Kattalarda
esa bunday hodisalar asosan charchash, hayajonlanish, asabiylashish
56
natijasida uchrab turadi. Ular ko‘pincha o‘z xatolarini sezib, bularni
tuzatishga harakat qiladilar. Goho esa sezmasliklari ham mumkin.
Lekin vaqti bilan bunday xatolar ham o‘z-o‘zidan to‘g‘rilanib ketadi.
Nutqiy nuqsonlar ajnabiylarda, boshqa millatli kishilarda ham
kuzatilishi mumkin.
Ular tilni o‘rganib borganlari sari, nutqdagi kamchiliklar bar-
ham topib boraveradi.
Nutq kamchiliklari kelib chiqish sabablariga ko‘ra logopediya
fanida organik va funksional xillarga bo‘linadi. Organik nutq nuq-
sonlari nutqiy analizatorning tuzilishidagi kamchiliklarga aloqador
bo‘lib, bu analizatorning qaysi bo‘limida shikastlanganiga qarab
markaziy yoki periferik turlarga bo‘linadi. Funksional nutq nuqson-
larida analizator tuzilishida o‘zgarishlar kuzatilmaydi. Noto‘g‘ri
tarbiya ota-ona, tarbiyachi yoki o‘qituvchi nutqidagi kamchiliklarga
taqlid etish natijasida yoki noo‘rin reflekslarning mustahkamlanib
qolishi funksional nutq nuqsonlariga sabab bo‘lishi mumkin. Funk-
sional nuqsonlar asab jarayonlari o‘rtasidagi muvozanatning buzi-
lishi, analizator faoliyatidagi boshqa kamchiliklardan kelib chiqishi
ham mumkin.
Nutq analizatori qaysi bo‘limining o‘zgarib qolganiga qarab
funksional nutq nuqsonlari ham markaziy yoki periferik xarakterda
bo‘ladi.
Logopediya fani surdopedagogika va tiflopedagogikalar ichidan
ajralib, XIX asrning ikkinchi yarmida tibbiy fanlarning alohida bir
oqimi bo‘lib vujudga keldi. Nutq nuqsonlarini asosan shifokorlar
tuzatishar edi, biroq «davolash» ishlari yaxshi natija bermas edi.
Nutqiy kamchiliklarning ayrim belgilari nuqson sifatida o‘rga-
nilar edi. Nutq komponentlari, nutqning sistemali tuzilishi haqidagi
ma’lumotlar o‘sha davrlarda hali bo‘lmaganligi tufayli, nutq kam-
57
chiliklarini o‘rganish, aniqlash, bartaraf etish usullari ham noto‘g‘ri
belgilangan. Asosan mexanik mashqlardan foydalanilar edi.
Hozirgi kunda logopediya fani pedagogik va psixologik, tibbiy,
lingvistik fanlar asosida, shularga tayangan holda rivojlanib bor-
moqda. Bir qator tibbiy fanlarni chuqur o‘rgangan maxsus mutaxassis
pedagog (logoped) to‘g‘ri nutqni tarbiyalaydi.
Shifokor esa logopad bolaga anamnez tuzadi, uning diagnozini
aniqlaydi, kerak bo‘lsa dorilar bilan davolashni tavsiya etadi.
Logopedik amaliyotda, eshitish organlaridagi kamchiliklar
psixikasiga ta’sir etgan bolalar ko‘p uchrab turadi. Bunday bolalarni
eng avvalo otoloringolog tekshirib, ularga tibbiy xulosa chiqarmog‘i
lozim. Shundagina logoped bunday logopadlar bilan ishni to‘g‘ri olib
borishi mumkin.
|
