63
Autizm atamasi birinchi bor shveysar psixiatri Eygen Bleyler
tomonidan 1910-yilda shizofreniya kasalligining
belgilaridan biri
sifatida ishlatildi. Autizm holati shizofreniya kabi ruhiy kasallikda
ko‘proq namoyon bo‘ladi. Bola vaqtni sezmaydi, hozirda ro‘y
berayotgan voqea-hodisalarni o‘tgan yoki kelasi zamon bilan almas-
htiradi, real voqea-hodisalarni fantastik mavhum voqea-hodisalar
bilan aralashtirib yuboradi. Autizm holatida bola faoliyati sustlashadi
yoki keraksiz, noaniq faoliyat bilan shug‘ullanadi.
Bolaning xulq-
atvori buziladi, o‘yin faoliyati, qiziqishi sustlasha-di, ma’yus holatda
yuradi, kattalar va tengdoshlari bilan aloqada bo‘lmaydi, hech kim
bilan gaplashishni istamaydi, ba’zilarda indamaslik (mutizm holati)
kuzatiladi.
1943-yilda ingliz psixiatri Leo Kenner davolash amaliyotida 11
bolaning xulq-atvori, yurish-turishida o‘xshash belgilarni kuzatib,
«ilk yoshdagi bolalar autizmi» atamasini kiritdi. U kuzatgan barcha
bolalardagi belgilar hozirgi kunda ham autizmning asosiy belgilari
sifatida o‘rganilmoqda.
Shunga qaramay, ko‘p yillar mobaynida
bolalar autizmi aqli zaiflik, shizofreniya kabi va boshqa ruhiy
kasalliklarning belgilari sifatida o‘rganilgan edi. Faqatgina 1981-
yildan boshlab bolalar autizmi mustaqil nuqson sifatida qabul etildi.
Hozirgi kunda bolalar autizmi bosh miyaning rivojlanishidagi kam-
chiliklardan kelib chiqadigan mustaqil nuqson sifatida o‘rganilmoq-
da. Biroq bosh miyaning rivojlanishidagi nuqsonlarning kelib chiqish
sabablari hali ham noaniq. Ayrim olimlarning fikriga ko‘ra, bolalar
autizmi irsiy kasallik bo‘lib hisoblansa, boshqalari esa autizm holati
aqli zaiflikdan kelib chiqqanligini ta’kidlaydilar.
Amerikada 1996 – 2007-yillarda bolalar autizmi mustaqil nuq-
son sifatida ancha ko‘p miqdorda hisobga olindi. Bolalarga – «sababi
noaniq bo‘lgan rivojlanishning og‘ir buzilishi» diagnozi qo‘yilgan.
Diagnozni o‘rganishda ko‘proq bolaning xulq-atvoriga e’tibor berila-
64
di. Autizmning birinchi belgilari bir yoshda paydo bo‘ladi. Odatda
sog‘lom bola ilk yoshidan boshlab tevarak-atrofga qiziqish bilan qa-
raydi. To‘rt oylik bolaga shiqildoq qo‘liga tutilsa u xursand bo‘ladi,
onasini ko‘rsa talpinadi va h.k. Bola autizmida esa go‘dak atrofdagi-
larga e’tibor bermaydi, hech narsaga qiziqmaydi, yangi buyumlarni
o‘rganishni istamaydi, kattalarga ham talpinmaydi. Bunday bolalar-
ning ijtimoiy moslashuvi va muloqotida
turli muammolar paydo
bo‘ladi.
Autizmning asosiy belgilari bir yoshdan to uch yoshgacha davr-
da to‘liq namoyon bo‘ladi. Ota-onalar quyidagi belgilarga e’tiborli
bo‘lishlari kerak:
✓
bolaning ota-onasi bilan bo‘lishini yoqtirmaslik (qo‘liga olishi,
quchoqlashishi, o‘pishi, silashi va h.k.);
✓
uch yashar bola nutqining rivojlanmaganligi;
✓
biron-bir kishi bilan bo‘lishdan ko‘ra bir o‘zi bo‘lishini yoqti-
rishi; ular buyumlarni doim bir xil tartibda qo‘yib chiqadilar;
✓
tevarak-atrof bilan aloqada bo‘lishni istamasligi, qiziqmaslik.
Odatda, bola nutqi hali rivojlanmagan bo‘lsa ham, u o‘z istak-
xohishlarini imo-ishora, harakat bilan bildiradi. Bola autizmida
esa bu kuzatilmaydi;
✓
bola ko‘zingizga qaramaydi;
✓
bolaning harakatlari, imo-ishoralari
hech narsani bildirmaydi,
asabiylashganini ko‘rsatadi;
✓
bola bir tonda, ifodasiz, xuddi bir yod olgan matnni ifodala-
yotganidek gapiradi. Bola o‘zi yaxshi gapira olmasa ham, uning
aks-sado nutqi, ya’ni exolaliya-kimnidir ketidan qaytarish
qobiliyati yaxshi bo‘ladi;
✓
odatdan tashqari idrok etish reaksiyalari (ovozga, hid, ta’m,
ushlab ko‘rishlarga), masalan, ovozdan qattiq qo‘rqib tushishi,
ma’lum hiddan tushkunlikka tushishi va h.k.
65
Autizm bolada har xil darajada namoyon bo‘lishi mumkin.
Maktabga yangi kelgan bolalarda autizmga o‘xshash belgilar paydo
bo‘lishi mumkin,
chunki bola yangi muhit, yangi sharoitga, yangi
odamlarga hali o‘rganmagan bo‘ladi. Og‘ir darajadagi autizmda aqli
zaiflik belgilari kuzatiladi.
Autizmning yengil holatida tarbiyachi bolaning kun tartibini
to‘g‘ri tashkil etishi muhim. Bolaning faoliyatini uyg‘unlashtirish,
guruhdagi bolalar bilan yaqinlashtirish, psixoterapevtik tushuntirish
ishlarini izchillik bilan olib borishi maqsadga muvofiqdir. Tarbiyachi
ota-onalar bilan tushuntirish ishlarini o‘tkazishi zarur. Bolaga haddan
tashqari ko‘p e’tibor bermaslik. Bola oilada o‘zini hamma qatori his
etishini ta’minlash. Bolaga qo‘lidan keladigan ishlarni buyurish va
bajargan ishini maqtab qo‘yish, bolani qo‘llab-quvvatlash. Maktab-
gacha ta’lim muassasasi xodimlari bola uchun qulay sharoit yaratib
berib, unga yaxshi muomalada bo‘lgan
holda uning ijtimoiy
moslashuvini amalga oshirishga yordam berishlari lozim.
Autizmning og‘ir holatlarida bola shifokor nazoratida dori-
darmonlar bilan davolanishi maqsadga muvofiqdir.
