HARAKAT-TAYANCH A’ZOLARIDANUQSONI BOR BOLALAR
Har qanday ota-ona o‘z oilasida sog‘lom farzandni, jismonan
baquvvat, ruhan tetik, fikrlash qobiliyati sog‘lom, iymon-e’tiqodi
butun, bilimli, ma’naviyati yuksak, mard va jasur, har tomonlama
barkamol bo‘lishini istaydi.
Respublikamizda so‘nggi paytlarda bolalarning sog‘lom tug‘ili-
shinita’minlash, anomaliyalarning oldini olish hamda jismoniy yoki
ruhiy rivojlanishda kamchiliklari bo‘lgan bolalarni ertaroq aniqlash
chora-tadbirlari ustida talaygina ishlar olib borilmoqda. Bu masala-
ning tez va samarali hal bo‘lishini ta’minlash maqsadida, onaning
homiladorlik davridan boshlab to bola voyaga yetgunga qadar uning
rivojlanishi tibbiyot xodimlari, o‘qituvchi va tarbiyachilar, psixolog,
defektologlar tomonidan nazorat qilinib, «Sog‘lom avlod» dasturini
to‘g‘ri amalga oshirilishini ta’minlash chora-tadbirlari ishlab chiqil-
moqda, tashkil etilmoqda. Natijada, harakat-tayanch azolari jarohat-
langan bolalar ham aniqlanib, ularga maxsus yordam ko‘rsatilmoqda.
58
Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalarning ko‘pchiligiga
nogironlar aravachalari olib berilganligi sababli, ular bog‘cha va
maktablarga qatnay boshladilar.
Harakat-tayanch azolari jarohatlangan bolalar serebral falaji,
poliomielit (shol kasalligi asorati), harakat-tayanch azolarining turli
tug‘ma va orttirilgan deformatsiyasi – artrogripoz, oyoq-qo‘llarning
majruhligi, axondroplaziya yoki xondrodistrofiya – tana, bo‘yin,
boshning normal rivojlanayotgan bir paytida tug‘ma oyoq-qo‘l
suyaklario‘sis hining orqada qolishi, miopatiya – mushak to‘qima-
larida modda almashinuvi bilan bog‘liq bo‘lgan irsiy kasallikda
mushaklar yaxshi qisqarmaydi, kishi qo‘l-oyoqni harakatga keltira
olmaydi.
Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalarning ko‘pchi-
ligida miya falaji kuzatiladi. Bolalar serebral falaj kasalligi hali
yetilmagan, shakllanib bo‘lmagan miyaning kasalligidir. Onaning
homiladorlik davrida ma’lum kasalliklar bilan kasallanishi, tug‘ilish
vaqtidagi patologik o‘zgarishlar, tug‘ilgandan to bir yoshgacha davr
ichida bolani kasallanishi natijasida bosh miyaning harakat zonalari
shikastlanadi, uning natijasida esa miyaning yaxlit yetilishi kechikadi
va buziladi. Oqibatda bolaning umumiy hamda nutqiy motorikasi
(harakatchanligi) faoliyati buziladi. Nutqning rivojlanmasligi esa
intellektual rivojlanishni sekinlashtiradi. Kishi organizmining asosiy
funksiyalari – nafas olish, qon aylanish, yutunish, tana harakati,
nutqiy harakatlar va boshqalar harakat orqali – mushaklarning
qisqarishi natijasida sodir etiladi. Harakatlar ixtiyoriy va ixtiyorsiz
bo‘ladi. Aniq maqsadni ko‘zlab bajarilgan ixtiyoriy harakatlar inson
xatti-harakati, hissiy-irodaviy qobiliyati, bilish faoliyati, xulqining
shakllanishida asosiy rol o‘ynaydi.
Kasallikning o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan harakat
buzilishlari bolalar serebral falajida har xil namoyon bo‘ladi. Ada-
59
biyotlarda bolalar miya falajining quyidagi shakllari qayd qilingan:
spastik diplegiya, spastik gemiplegiya, ikkilamchi gemip-legiya,
paraplegiya, monoplegiya, atonik-astatik sindrom. Bolalar miya
falajining eng keng tarqalgan shakli spastik diplegiya. Bu shakldagi
kasallik qo‘l va oyoq harakatlarining buzilishi bilan xarakterlanadi.
Bunda ayniqsa oyoq qo‘lga nisbatan ko‘proq jarohat-langan bo‘ladi.
Qo‘l va oyoqlarning erkin harakatining chegaralanishi yoki butunlay
harakatsizlanishi mushaklarning kuchsizlanishi bilan birga kechadi.
Bola qo‘llarini tepaga ko‘tarishga qiynaladi yoki umuman ko‘tara
olmaydi, oldinga, chetga uzata olmaydi, oyoqlarini bukolmaydi,
yozolmaydi. Har qanday harakat sodir bo‘lishi uchun mushak tonusi
normal bo‘lishi shart. Bolalar serebral falajida mushak tonusi juda
baland bo‘ladi, natijada bola o‘ziga xos holatni qabul qiladi: tizzadan
bukilgan oyoq barmoqlarga tiraladi, tirsaklar bukilib, qo‘llar tanaga
yopishganday bo‘ladi; qo‘l barmoqlari bukilib, mushtlar hosil qiladi.
Shartsiz majburiy harakat giperkinezlar shartli harakatlarni
bajarilishini keskin qiyinlashtiradi yoki mutlaqo bajara olmasligiga
olib keladi. Muvozanat harakatning buzilishi o‘tirish, turish, yurishni
qiyinlashtiradi yoki butunlay bajara olmaydigan holatga olib keladi.
Kinesteziya – tana yoki tana qismlari harakatini sezish demakdir.
Kinesteziya maxsus sezuvchi to‘qimalar – proprio-retseptorlar orqali
sodir bo‘ladi. Bu to‘qimalar mushak, pay, bo‘g‘imlarda joylashgan
bo‘ladi. Ular oliy asab sistemasiga tana, qo‘l, oyoqlarning holati
haqida, mushaklarning qisqarishi haqida ma’lumot beradi.
Spastik diplegiya shaklidagi miya falaji bilan kasallangan
bolalar intellekti, fikrlash qobiliyati yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi.
Ular umumta’lim maktablari dasturini a’lo baholar bilan o‘zlashtira
olishlari mumkin. Biroq bunday bolalarning jismoniy va aqliy
rivojlanishidagi o‘ziga xos xususiyatlari, qiyinchiliklari ular uchun
maxsus yordamning tashkil etilishini talab etadi.
60
Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar uchun O‘zbe-
kistonda maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bog‘cha va maktab
yoshidagi bolalar uchun maxsus maktab-internatlar faoliyat ko‘rsat-
moqda. Ayrim bolalar umumta’lim ommaviy maktabgacha tarbiya
muassasalarida va maktabda integratsiyalashgan inkluziv ta’limga
jalb etilmoqda. Maxsus muassasalarda barcha ta’lim-tarbiya ishlari
korreksion yo‘nalishda amalga oshiriladi. Ko‘proq harakat funksiya-
larini korreksiyalashga e’tibor beriladi.
Harakat-tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar bilan maxsus
muassasalarda harakat funksiyasini korreksiyalash ishlari kompleks
tarzda, ya’ni bolaga har tomonlama ta’sir o‘tkazish yo‘li bilan amalga
oshiriladi. Bunga tibbiy dori-darmonlar bilan davolash, fizioterapev-
tik, ortopedik, uqalash-massaj, davolovchi gimnastika, jismoniy
tarbiya, mehnatga o‘rgatish ishlari kiradi.
Tibbiy dori-darmonlar bilan davolash ishlari mushak tonusini
pasaytirish, giperkinez-majburiy harakatlarni kamaytirish, asab siste-
masidagi kompensator jarayonining faolligini kuchaytirishga yo‘nal-
tiriladi.
Fizioterapevtik muolajalar mushak tonusini pasaytirishga,
mushaklardagi qon aylanishini yaxshilashga qaratiladi.
Ortopedik tadbirlar harakat-tayanch a’zolari, bo‘yin, gavda
harakatini yaxshilash, kerak bo‘lsa ortopedik moslamalardan foyda-
lanishni, har bir bola shaxsiy ortopedik rejimga rioya qilishga
o‘rgatishga qaratiladi.
Mushakdagi giperkinezlar bolaning nafaqat umumiy, balki
nutqiy motorikasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Nutq apparatining
kam harakatlanishi (til, lab, jag‘, un paychalari, kichik til harakati
buziladi) nutqning fonetik tomondan buzilishiga, ya’ni tovushlar
talaffuzidagi kamchiliklarga olib keladi. Mushaklardagi giperkinezlar
dizartriya yoki anartriya kabi tovushlar talaffuzidagi kamchilik-
61
larning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Diafragma, qovurg‘a orasidagi
mushaklar giperkinezi nutqiy nafas olishni, un paychalarining
tebranishi, nutq maromining buzilishiga olib keladi. Nisbatan
ko‘proq uchraydigan dizartriyaning psevdobulbar shaklida artiku-
latsion tonus baland bo‘ladi. Lab, til, kichik til, pastki jag‘, un
paychalari harakatchanligi buziladi va natijada tovushlar talaffuzi,
ovoz, nutq sur’ati nuqsonlari kuzatiladi. So‘lak bezlari atrofidagi
mushaklar qisqarmaganligi tufayli bola so‘lagi oqib turadi. Bunday
bola yaxshi chaynay olmaydi, yutolmaydi. Dizartrik bolaning nutqi
noaniq, chuchmal, xirillagan, monoton bo‘ladi. Dizartriya qanchalik
barvaqt aniqlansa, uni bartaraf etish, korreksiyalash ham shunchalik
oson bo‘ladi. Uzoq muddat ichida sabr-toqat bilan olib borilgan
logopedik ishlar natijasida yuqori ko‘rsatkichlarga erishish mumkin.
Nutq apparatining inervatsiyasiga bevosita bog‘liq bo‘lgan kalla
suyak asab tolalarining jarohatlari ko‘p hollarda ko‘z harakati asab
tolalarining jarohatlanishi bilan birga kuzatilgan ko‘rinishda bo‘ladi.
Natijada bola g‘ilay, ko‘zi olaygan, ko‘z harakati buzilgan ko‘ri-
nishda bo‘ladi. Bolalar o‘z ko‘z harakatlarini bir maromda bajara
olmaydilar, mo‘ljalga nigoh tashlay olmaydilar. Bunday kamchiliklar
logopedik ishni to‘g‘ri olib borishga to‘sqinlik qiladi. Bola artiku-
latsion apparat a’zolari harakatini kuzata olmaydi, rasmga qarab
ishlash, o‘qish va yozishni o‘zlashtirishda qiynaladi.
Mediko-pedagogik komissiyaning xulosasiga binoan, harakat-
tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar inkluziv ta’lim olishga yoki
maxsus maktabgacha yoshdagi bolalar muassasasiga – maktab-
internatlarga yuboriladi. Bu muassasalarga o‘zlari yoki aravachada
yura oladigan, o‘zgalarning qaroviga muhtoj bo‘lmagan bolalar qabul
qilinadi. Sog‘liqlarini tiklagach tibbiy-pedagogik komissiyaning
xulosasiga binoan o‘quvchilarni umum-ta’lim bog‘cha yoki makta-
biga o‘tkaziladi. Maxsus maktab-internat pedagogik kengashi biti-
62
ruvchilariga ishga joylashish uchun tavsiyanoma beradi. Harakat-
tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar I – II guruh nogironlari
hisoblanib, ularni ishga joylashtirish ijtimoiy ta’minot bo‘limlariga
topshiriladi.
|
