Natijalarning e’lon qilinganligi:
Tadqiq etilgan muammo yuzasidan jami 2 ta ilmiy maqola va tezis e’lon
qilingan bo’lib, ular respublika miqyosida tashkil etilgan ilmiy-amaliy anjuman
va jurnallar to’plamida chop ettirilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi:
Dissertatsiya ishi kirish, asosiy mazmunni yorituvchi uchta bob, 9 paragraf,
umumiy xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan
tashkil topgan.Dissertasiya ishining mazmuni 112 bet hajmda yozma matnda
13
bayon qilingan bo’lib, unda 4 ta jadval, 4 ta diogramma va 50nomdagi
adabiyotlar ro’yxati mujassamlashgan.
14
I Bob. Deviant xulq-atvor muammosining pedagogik psixologik
adabiyotlarda o’rganilganligi
1.1. Deviant xulq-atvor haqidagi nazaryalar tahlili
Dеviаnt tushunchаsi lоtinchа «deviatio» so’zidаn оlingаn bo’lib, оg’ish,
chеtgа chiqish dеgаn mа’nоni bildirаdi. Dеviаnt хulq-аtvоrli kishilаrni хulqi
оg’ishgаnlаr dеb hаm аtаlаdi. [2.3. 392-bet].
Deviant xulq-atvorning vujudga kelishi haqida turli xil qarashlar mavjud.
Jinoyatchilikning boshqa shakllarini izohlashga bo’lgan dastlabki urinishlar
asosan biologik tabiatga egadir. Biologik nazariya tarafdorlarning fikricha,
jinoyatchilarning bosh chanog’i va miyasining tuzilishi qonunga amal qiluvchi
kishilarning miya tuzilishidan farq qiladi.
XIX asrning 70-yillarida faoliyat ko’rsatgan italiyalik kriminalshunos
Chezare Lombrozo «Ba’zi odamlar jinoiy mayllar bilan tug’iladilar va ular
ibtidoiy insonlar tipiga mansub bo’ladilar», degan xulosaga keldi. Uning
fikricha, jinoyatchi tiplarni bosh chanog’i shakliga qarab aniqlash mumkin. U
ijtimoiy tajribaning kriminal xulq rivojiga ta’sirini inkor etar edi, uning asosiy
g’oyasi-ko’pchilik jinoyatchilarning biologik jihatdan degenerativ va defektli
ekanida edi. [2.20. 284-bet].
Richard Daygdeyglning fikricha, «ba’zi jinoyatkorona xulq-atvor
shakllanishi uchun xos bo’lgan mayllar doimo avloddan-avlodga o’tib turadi».
Biologik omil va jinoyatga mayl orasidagi bog’liqlik g’oyasi Vilyam Sheldon
ishlarida 1940 yillarda qaytadan tiklandi. Sheldon odamlarning 3 jismoniy tipini
ajratib ko’rsatdi:
Mezomorf tip: (mushakdor, faol)
Ektomorf tip: (suyak tizimi yaxshi rivojlangan)
Endomorf tip: (to’lalikka moyil odamlar)
Uning fikricha, ulardan biri – mezomorf tip huquqbuzarlikka mayl bilan
bevosita bog’liq.[2.33.52- c.]
Boshqa olimlar tomonidan keyinroq o’tkazilgan tadqiqotlar ham shunga
yaqin natijalar berdi. Hozirgi kungacha bunday qarashlarning himoyachilari
15
bo’lsa ham, u tadqiqotlar kuchli tanqidga sabab bo’ldi. Agar hatto odamning
jismoniy tuzilishi o’rtasida bog’liqlik mavjud, deb faraz qilsak ham, bu
irsiyatning ta’siri masalasini ravshanlashtirmaydi. V.Sheldon jinoyatchilik bilan
bog’lagan mushakdor odamlar kuch talab qilgani uchun ham banday faoliyatiga
jalb etilgan bo’lishi mumkin.
Jinoyatning psixologik nazariyalari ham, biologik nazariyalar kabi jinoiy
mayllarni shaxsning muayyan tipi bilan bog’lar edi. Jinoyatni psixologik
jihatdan talqin qilishga Freyd g’oyalari, garchi Freydning o’zi kriminologiya
bo’yicha hech narsa yozmagan bo’lsa ham muayyan ta’sir o’tkazdi. Keyingi
mualliflar unchalik ko’p bo’lmagan odamlarda «axloqsiz» yoki psixopatik shaxs
rivojlanadi, degan fikr bilan uning g’oyalariga asoslanishdi. Freyd fikriga ko’ra,
rivojlanishning Edip bosqichida, ilk bolalikda o’rganiladigan, o’zini
cheklashlardan ko’pchilik axloqiy sifatlar vujudga keladi. Ota-onalar bilan
o’ziga xos munosabatlar shakllanishi oqibatida, ba’zi bolalarda bunday cheklov
shakllanmaydi va demak axloqiylik tuyg’usi asosan mavjud bo’lmaydi.
Psixopatlarni zo’rlikdan lazzat oladigan odamovi shaxslar sifatida tavsiflash
mumkin.[2.37. 115-bet].
Freyd ta’limoti yoki boshqa psixologik kontseptsiyalardan kelib chiqadigan
jinoyatning psixologik nazariyalari nari borsa jinoyatning ba’zi jihatlarini
tushuntirib berishi mumkin. Jinoyatchilardan juda ozchiligi boshqa aholidan farq
qiladigan xususiyatga ega bo’lsa ham, bunday xususiyatlar barchaga xos
bo’lishining ehtimolligi oz. Jinoyatlarning xillari shunchalik ko’pki, ularni
amalga oshirayotganlar bir xil psixologik sifatlarga ega, deyish haqiqatdan
yiroqdir.
Bordi-yu biz jinoyatning faqat bir toifasi, aytaylik og’ir jinoyatlar tadqiqi
bilan cheklansak ham, juda ko’plab har xil holatlar aniqlanadi. Bunday
jinoyatlarning ba’zilari individlar tomonidan, boshqalari tashkiliy guruh
tomonidan sodir etiladi. Yakka jinoyatchining psixologik qiyofasi mustahkam
uyushgan guruh a’zolarinikiday bo’lishi ehtimoldan yiroq. Bordi-yu psixologik
tafovutlarni jinoyatning turli shakllari bilan bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan
16
taqdirda ham, unda bu bog’lanish qanday vujudga kelganini tushuntirish qiyin
bo’ladi. Shunday bo’lishi ham mumkinki, birinchi o’rinda kriminal xulqqa
moyillik emas, balki kriminal harakatlar odatiy bo’lib qolgan guruhda ishtirok
qilganlik bo’lishi mumkin. [2.2. 87-c].
Jinoyatchilikning mohiyatini qoniqarli izohlash uchun sotsiologik
nazariyalarga murojaat qilish mumkin. Chunki jinoyatlar jamiyatning ijtimoiy
institutlari bilan bog’liq. Sotsiologik yondashuvning eng muhim jihatlaridan biri
– turli ijtimoiy konformlik va og’ishlarning o’zaro aloqadorligini ta’kidlashdir.
Hozirgi jamiyatlarda ko’plab submadaniyatlar mavjud bo’lib, ulardan birida
me’yoriy hisoblangan xulq, boshqasidan og’ish sifatida baholanishi mumkin.
Yuqorida ko`rib chiqilgan ichki va tashqi sharoitlar deviant axloqning
shakllanishiga imkon beradi. Ayni damda, qonunbuzarlikni yoritib, ko`pchilik
mualliflar deviant axloqning paydo bo`lishida shaxsan ijtimoiy
yo`nalganligining hal qiluvchi roli haqidagi xulosaga yon bosadilar. Gap
qonunga qarshi axloqning bevosita sababi bo`lib chiquvchi maxsus motivatsiya
haqida boradi. V.N.Kudryavtsev shaxsning antijamoatchilik orientatsiyasi
to`g’risida ma’lumot beradi. Boshqa mualliflar o`xshash atamalardan
foydalanadilar: shaxsning kriminogenli dezadaptasiyasi, antijamoatchilik
ko`rsatmalari, antiijtimoiy yo`nalganlik, qonunga qarshi motivatsiya va
boshqalar. Ushbu atamalar shaxsning birmuncha turg’un va ustun bo`lgan
sabablar – ichki ishonch- istagi, ehtiyoj, ko`rsatmalar, qadriyatlar, manfaatlar va
e'tiqod tizimini belgilaydi.
Qonunga qarshi motivatsiya ifodalanishning turli manba, shakl va
darajasiga ega bo`lishi mumkin. V.V.Luneev qonunga qarshi harakatlarning
quyidagi yetakchi motivatsiyalarini ko`rib chiqadi: g’arazli-ta'magir, zo`ravon-
egoistik anarxistik-individualistik yengiltabiat- mas'uliyatsizlik, qo`rqoq-
jur'atsizlik.
A.I.Dolgova o`smirlar misolida shaxs dezadaptatsiyasining zo`ravon va
g’arazli tiplarini ajratadi. Zo`ravonlik tipida o`z-o`zini tasdiqlashga intilish,
o`zini kuchli, haqiqatgo`y, har doim yordamga tayyor mehribon natura deb
17
tasavvur etish xohishi mavjud. Biroq haqiqatgo`ylik haqidagi tasavvur bunday
shaxslarda noto`g’ri, ish mohiyati bo`yicha ularning axloqi jinoyatchining axloqi
hisoblanadi. Ular uchun guruhli egoizm, norasmiy guruhlarga uzviy
bog’langanlik shafqatsizlik kuchga ibodat qilish, o`z axloqining to`g’riligiga
ishonch tipik xususiyat hisoblanadi. G’arazli tip uchun guruhli emas, individual
egoizm harakterli. Uning vakillarida qadriyatli orientatsiya ancha nuqsonli, ular
o`z harakatlarining qonunga qarshi harakterini to`la anglaydilar. Bunday
o`smirlarga sirlilik axloqsizlik g’arazli ko`rsatmalarning mavjudligi, anchagina
chuqur ijtimoiy qarovsizlik xosdir. Amaliyotning kattagina qismida
ko`rsatilgan tiplarning kombinatsiyasi bilan ish olib borishga to`g’ri keladi.
[2.20. 286-bet].
Qonunga qarshi motivatsiya aniq shaxs motivlaridan ustunlik qiluvchi
mustahkam tizim sifatida bevosita uning huquqiy ongi bilan bog’liq. Huquqiy
ong quyidagilarni ko`zda tutadi: 1) qonunlarni bilish va ularni tushunish; 2)
qoidalarni shaxsga ahamiyatli kabi qabul qilish, ularning foydaliligi va
haqqoniyligiga ishonish; 3) qonun va qoidalarga muvofiq tayyorlik malaka va
odatlarni harakatlantirish. Shubhasiz, me'yoriy ijtimoiy rivojlanish madaniy (shu
jumladan, huquqiy) me'yorlarni individual qadriyatlarga aylanish jarayonini
ko`zda tutadi. Shaxsiy mazmun tizimi orqali singan huquqiy me'yorlar ixtiyoriy
boshqaruv bilan uyg’unlashib, shaxsning qonunga bo`ysunish kabi sifatini
ta'minlaydi.
Shunday qilib, qoidalarni bajarish yoki uni buzishning motivatsiyalari turli-
tuman bo`lishi mumkin ekan. Qonunga qarshi harakatlarni qo`zg’atuvchi
alohida sabablar quyidagilar bo`lishi mumkin:
-tezda lazzat olishga intilish;
- o`z-o`zini tasdiqlashga, qulaylikka yoki yuqori ijtimoiy mavqega intilish;
-oppozitsion axloq (buzishga ichki intilish, ta’qiqlar);
- axloqiy stereotiplar (kriminal muhitda bo`lish tajribasi);
- tajovuz va sadistlikka moyillik
- ijtimoiy stereotiplar va an'analarga ergashish;
18
- guruhga mansublikni his qilish va uni ma'qullashga ehtiyoj;
-zerikish, xatar va o`tkir hissiyotlarga intilish;
- frustratsiya, majburiy himoya zarurati;
- altruizm (boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar evaziga qonunbuzarlik).
Adbatta, deviant axloq bilan to`qnashib, biz dastavval uning ortida
yashiringan sabablarni tadqiq etmog’imiz zarur.
Ongsiz motivatsiyani o’rganuvchi psixoanalitik tadqiqotlarda deviantlik
ichki nizo va oddiy himoya natijasi sifatida ko`rib chiqiladi. Antiijtimoiy axloq
holatida deviantlikning quyidagi ongsiz sabablari ta’sir etishi mumkin:
– tezkor qoniqishni talab qiluvchi istak
– kuchsiz g’azab, umidsizlik –yengillashishni izlovchi tajovuzni boshdan
kechirish;
– o`ch olishni talab qiluvchi xafalik
– haqiqatni tiklashga sabab bo`luvchi hasad;
– ishonchsizlik va masofani saqlashga intilish;
– ulug’vorlik va qudratlilik fantaziyasi.
Jinoyatchi shaxsining tuzilmasini aniqlashda, birinchi o’rinda uning
ijtimoiy xususiyatlar majmuasidan iboratligini aytish joizdir. Jinoyatlar boshqa
odamlar bilan bo’lgan munosabatlar tufayli paydo bo’lgan. Shaxsga xos jihatlar
kriminologiya uchun juda muhimdir, chunki u shaxsni jamiyat ijtimoiy guruhlar
yoki boshqa jamoalarning a’zosi sifatida ko’rib chiqishga yordam beradi.
shaxsning kriminologik tahliliga uning individual-psixologik xususiyatlari ham
kiradi. O’z navbatida biologik xususiyatlar ham inson hatti-harakatlarida aks
etadi. Jinoyatni sodir etishdagi asosiy sabablardan biri shaxs xarakterining
ijtimoiy salbiy sifatlaridir. Ba’zi bir psixik jarayonlarning yaxshi
rivojlanmaganligi, organizmning fiziologik holatidagi ayrim o’zgarishlar sabab
bo’lishi mumkin. Jinoyatchi shaxsining tarkibida bir qator kichik tuzilmalar
mavjud:
19
- ijtimoiy – demografik xususiyatlar: ijtimoiy kelib chiqishi va jamiyatdagi
o’rni, oilaviy va xizmat joyidagi mavqei, millati va kasbiy faoliyati, moliyaviy
ahvoli;
- aqliy rivojlanish darajasi: madaniyati, ko’nikma va malakalari;
- axloqiy fazilatlar: shaxsning orzusi, qiziqishlari, ehtiyojlari, iqtidori,
odatlari;
- psixik jarayonlar va shaxsning holati;
- Biofiziologik xususiyatlar: jinsi, yoshi, sog’ligi, jismoniy xususiyatlari.
Hamma tuzilmalar o’zaro bog’liq bo’lib, yaxlit jinoyatchi shaxsini belgilab
beradi.
Jinoyatni sodir etishiga jinoyatchining jamiyatga qarshi fikrlari, qiziqishlari,
ehtiyojlari, odatlari sabab bo’lishi mumkin. Shuning uchun kriminologiyani
shaxsning axloqiy fazilatlari, psixik xususiyatlari ham qiziqtiradi. Jinoyatchi
shaxsini hamma xususiyatlarini inobatga olish lozim, chunki ular shaxs xatti –
harakatlariga ma’lum darajada ta’sir etadi. Shaxsning faoliyati uning
munosabati bilan belgilanadi. Inson xulqini o’zgartirish juda qiyin. Buning
uchun uning kasbiy darajasini ko’tarish, yangi kasblarni egallashiga yordam
berish, moliyaviy ahvolini yaxshilash kerak somatik va psixik kasalliklarni
davolash kabi choralarni ko’rish lozim bo’ladi.
Jinoyatchi shaxsini o’rganishning qiyinligi uning ijtimoiy va biologik
muammolar bilan bog’liqligi, amaliy va huquqiy ahamiyatga egaligidir. Uning
yechimi jinoyatchilikni sodir etish sabablari va unga qarshi kurash olib borish
yo’llarini topishga yordam beradi.
Biologik omillarning ahamiyati ko’plab kriminologik nazariyalarning
bo’linishiga olib keladi. Kriminalistlar jinoyatchilik huquqiy jinoyat kabi
ijtimoiy tabiatga ega ekanligini e’tirof etish bilan bir qatorda biologik omillar
rolini ham rad etmaydi, lekin ular shaxsning jinoiy harakati sabablarini emas,
balki sharoitini belgilab beradi.
Ba’zi olimlarning ta’kidlashicha, jinoyatni psixik anomaliyaga ega bo’lgan
odamlar sodir etishar ekan. Psixologik va ba’zi bir kriminologik qarashlar
20
shaxsning psixik faoliyatining pasayishi unda asabiylashish, tajovuzkorlik
razillik kabi sifatlarning rivojlanishhiga olib keladi, bundan tashqari irodasining
kuchsizlanishi, o’zini boshqara olmasligiga sabab bo’lishi mumkin. Bu holatlar
insonni nogironlikka olib keladi, mehnat qilishiga to’sqinlik qiladi, noqonuniy
harakatlarni sodir etishiga sabab bo’ladi.
Biroq psixikadagi har qanday o’zgarish ham jinoyatni sodir etishiga sabab
bo’la olmaydi.
Birinchidan; jinoyatchilarning ko’pchichiligi bunday tashhisga ega emaslar.
Ikkinchidan; odamdagi psixik o’zgarishlar jinoyatni sodir etilishiga sabab
bo’lmaydi.
Uchinchidan; shaxsning psixikasidagi o’zgarishlar insonni nima uchun
jinoyatni sodir etganini aniqlab bermaydi. Psixopatiyalar ham jinoyatlarning
sodir bo’lishiga sabab bo’ladi. Lekin psixopatlar (chegara kasallik) yaxshi ishlay
olishi va lavozimni egallashi mumkinligi hammaga ma’lum.
Kriminalistlar jinoyatchi shaxsida biologik omil mohiyatini o’rganish,
genotiplarning o’xshashligi kriminal xususiyatlarning bir-biriga mos tushushiga
olib kelishini o’rganishni maqsad qilib qo’yishgan. Egizaklar ikki qiz yoki ikki
o’g’il bola bo’lib tug’iladi. Ularning xususiyatlari genotip va atrof-muhit orqali
rivojlanadi. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, egizaklarning ikkinchisi ko’proq
jinoyat sodir etarkan. Lekin bu ham jinoyat sodir etishga biologik omillar ta’sir
etishini isbotlamaydi. Egizaklarning jinoyatkorona hatti - harakati ularning bir
xil muhitdagi olgan tarbiyasi va psixofiziologik xususiyatlaridandir.
Xromosomadagi o’zgarishlarga ega bo’lgan insonlar kriminalistlar diqqatini
o’ziga tortadi. Ushbu o’zgarishlar tug’ilgan chaqaloqlarning 0,4 % da uchraydi.
Erkaklarda 47 ta xromosoma bo’lib, «X» yoki «Y» shaklda bo’ladi. 60- yillarda
aynan ushbu shakldagi xromosomali kishilar jinoyatkorona harakat qilganliklari
aniqlangan. Xromosomalardagi anomaliyalar psixik kasalliklar bilan o’zviy
bog’liqligi isbotlangan, jinoyatchilarning ko’pi shu kasalliklarga ega ekanligi
ma’lum bo’lgan. Bunda ijtimoiy va biologik omillar o’zaro ta’sirda bo’ladi.
Shaxsning kriminologik xususiyatlarini o’rganish jinoyatchilarning boshqa
21
odamlardan farqi borligini, jinoyatni sodir etishga sabab bo’ladigan motivlarni
topishga yordam beradi. Bunday tahlilni mamlakat, respublika, viloyat, shahar
va tumanlar miqyosida o’tkazish kerak. Uning xulosalari katta ahamiyatga ega
bo’ladi.
Kriminologik tadqiqotlar, statistik ma’lumotlar - jinoyatchilarning orasida
ayollardan erkaklarning ko’pligi, jinoyatchilarning yoshi turli xil ekanligini
ma’lum qiladi. O’spirinlar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlar tajovuzkorona
tabiatga ega. [2.2. 88-92 bet].
Jinoiy harakatlar insonlarning hayotiy maqsadlari, turmush tarzi,
qiziqishlariga bog’liq bo’ladi. 70-75 % jinoyatlar 18-40 yoshdagi odamlar
tomonidan sodir etiladi. 24 yoshgacha va voyaga yetmaganlar tomonidan sodir
etiladigan jinoyatlar; o’g’irlik, bezorilik, talonchilik, zo’rlash va avtotransport
o’g’irilash shaklida bo’ladi.
Oiladagi muhit va ayniqsa tarbiya deviant xulq rivojlanishiga ta’sir qiladi.
Masalan: to’liqsiz oilalar, ota-onalarning alohida yashashi, moliyaviy ahvolining
beqarorligi, oiladagi munosabatlarning yomonligi, bolalarning qarovsizligi,
bolalar uyida tarbiyalanishi kabi hollatlar misol bo’ladi.
Hozirgi kunda nikoh qurmasdan yashaydiganlar orasidagi jinoyatchilik
nikoh qurib yashayotganlarga nisbatan ikki barobar yuqoridir. Kishining jinoyat
sodir etmasdan oldin qanday mehnat faoliyati bilan shug’ullanganiga e’tibor
berish kerak (o’qish, ish joyi, anchadan buyon ishlaydimi, ishlamaydimi va
boshqalar).
Jinoyatni juda ko’p turlarga ajratish mumkin. Jumladan:
Qurbonsiz jinoyatlar – boshqa individlarga bevosita zarar yetkazmaydigan,
lekin noqonuniy deb hisoblangan faoliyat turlari (giyohvand moddalarni
iste’mol qilish, qimorbozlik, fohishabozlik)ga aytiladi. Aslida qimorboz yoki
giyohvandlar uyushgan jinoyatchilikning qurbonlariga aylanadilar.
Hukumat jinoyatlari – qabul qilingan qonunlarni inkor etuvchi hokimiyat
vakillari, poraxo’rlik turli xil jinoyatlarni yashirish, jinoiy guruhlarga aralashib
qolgan politsiya ofitserlarini ham shu tipga kiritish mumkin.
22
Uyushgan jinoyatlar – oddiy biznesga o’xshagan faoliyat bilan bog’liq,
biroq uning mazmuni qonunga xilof bo’ladi. U o’z ichiga qimor o’ynash,
fohishabozlik yirik miqyosidagi o’g’irliklar va reket kabilarni qamrab oladi.
Uyushgan jinoyatchilik rivojlangan mamlakatlarda, jumladan AQShda avj
olgan.
Og’ir jinoyatlar sirasiga zo’rlashlar, qotilliklar va shunga o’xshashlarni
kiritish mumkin. Bu ham rivojlangan davlatlarda ko’p uchraydi.
Jinoyatni sodir etilishidagi asosiy sabablardan biri sifatida iqtisodiy
yetishmovchiliklarni ko’rsatadilar. Zero, juda ko’p mamlakatlarda ya’ni
iqtisodiy jihatdan yaxshi rivojlangan davlatlarda ham jinoyatchilik avj olgan.
Ehtiyojlar deviant xulq-atvor motivlarining vujudga kelishiga sabab
bo’ladi. Deviant xulq-atvor shakllanishining bir necha bosqichlarini ko’rsatish
mumkin:
1. Ehtiyojlarning dolzarbligi- ya’ni qaysidir ehtiyojni qondirish nihoyatda
zarur bo’lib qoladi.
2. Motivlarning vujudga kelishi va rivojlanishi.
3. Maqsad qo’yilishi.
4. Maqsadga erishish yo’llarini tanlash.
5. Natijani oldindan tasavvur etish-prognoz.
6. Qaror qabul qilish va ijro etish.
Qonunlarga bo’ysunuvchi fuqarolar jinoyatni kam sodir etishadi. Lekin
jinoyatni sodir etgan odamlar qonunni yaxshi bilmaydi deb aytib bo’lmaydi.
Aksariyat qonunga bo’ysunuvchi fuqarolarga nisbatan ular qonunni yaxshi
bilishadi. Lekin ular qonunni hurmat qilishmaydi, unga bo’ysunishni
xoxlashmaydi. [2.13. 91-93.bet]
| 