128
turilmasa, grunt suvining sathi o‘zgarmaydi. Suvni so‘rib chiqarishda
depression voronka hosil bo‘ladi, quduqdagi suvning sathi esa pasayadi.
Quduqlarning unumi debit miqdori bilan belgilanadi. Vaqt birligi ichida,
quduqning suv bera olish xususiyati quduqning debiti deb ataladi.
Tugallangan quduqlar holati uchun suv oqimi quyidagi formuladan
aniqlanadi.
r
R
h
H
K
Q
c
ln
ln
2
2
(7.11)
Bu yerda: Q - quduqning so‘rib chiqarish vaqtidagi sarfi (debit),
m
3
sut; K
S
– sizish koeffitsienti, m
3
sut; N - grunt suvining qalinligi, m; h
-
quduqdagi suv sathi, m; R - ta’sir radiusi, r - quduqning radiusi
(quduqning ko‘ndalang kesim yuzi orqali aniqlanadi), m.
π o‘rniga 3,14 ni qo‘yib, natural logarifm o‘nli logarifm ko‘rinishiga
keltirilsa, quyidagi formula kelib chiqadi:
r
R
h
H
K
Q
c
lg
lg
36
,
1
2
2
(7.12)
h o‘lcham taxminan (0,5-0,6)H ga teng. Tugallanmagan quduqlarga
suv uning devorlari va pastki qismidan kelib quyiladi (7.16 va 7.17 -
rasmlar).
Bu hol oqimni hisoblashni murakkablashtiradi. SHunday
quduqlarning debiti tugallangan quduqlarning debitidan kam bo‘ladi
(7.17 - rasm). Bunda so‘rib chiqarish vaqtida suv quduqning faqat suvli
qatlamining bir qismidangina kelib turadi. Ana shu qatlam faol qalinlik
deb ataladi. Quduq ichidagi suvning so‘rib chiqarilguncha balandligining
43 qismi aktiv qalinlik chuqurligi (R)
deb qabul qilinadi, ya’ni N
0
4,3R. Bu holat tugallanmagan quduqlarning sarfi Dyupyui formulasi
yordamida Parkyer intyerpretatsiyasi bilan hisoblashga sharoit tug‘diradi.
Quduq o‘z suvining
r
R
h
H
K
Q
c
lg
lg
36
,
1
2
2
0
hajmini maksimal debitda berishi uchun yondosh quduqlar ta’sir
radiusining ikki oralig‘idan kam bulmagan masofada joylashtirilishi
kerak.
129
Zovurlar (ariqchalar). Bular grunt suvlari sathini pasaytirish uchun
qilinadigan mahsus inshootlardir. Ular drenajlar turkumiga kiradi.
Ariqchalar tugallangan va tugallanmagan bo‘lishi, ularga suv oqimi ikki
tomondan kelganda sarf quyidagicha aniqlanadi:
R
h
H
l
K
Q
C
2
2
(7.13)
agar oqim bir tomondan bo‘lsa,
R
h
H
l
K
Q
C
2
2
2
(7.14)
bo‘ladi, bu yerda: Q – suv miqdori, m
3
sut; K
S
– sizish koeffitsienti,
msut; l - ariqchalar uzunligi, m;
N - grunt suvining qalinligi, m; h –
ariqcha ichidagi suv ustuni balandligi, m; R - ta’sir radiusi, m.
Tugallanmagan ariqcha suv sarfi, tugallangan ariqchanikidan kam
bo‘ladi:
H
t
Q
Q
а
т
а
м
т
.
.
.
(7.15)
Bu yerda: Q
t.m.a.
–tugallanmagan
ariqcha suv sarfi; Q
t..a
-
tugallangan ariqcha suv sarfi; t - ariqchaning pastki qismidan uning
normal sathigacha bo‘lgan oraliq; N - grunt suvi qalinligi.
Drenaj zovurlar ochiq va yopiq bo‘lishi mumkin (7.18-rasm).
Ochiq zovurlar (transheyalar), ko‘pincha ariqchalar deb ataladi
Ular yuzaroq (chuqurligi 2,5 m dan kichik bo‘lsa), yopiqlari esa
chuqurroq bo‘ladi
va ulardan, ko‘pincha, shahar hududlarida
foydalaniladi.
130
Nazorat savollari:
1. Tabiatda suvning aylanishini tushuntirib byering
2. Yer osti suvlarini xossalarini tushuntirib o‘ting.
3. Yer osti suvlarini hosil bo‘lishining kondensatsiya va
infil’tratsiya (shimilishi) nazariyalari ma’nosini izoxlang
4. Yuzaki va grunt suvlari qandfy yo‘llar bilan hosil bo‘ladi?
5. Artezian bosimli suvlar qaysi yo‘llar bilan hosil bo‘ladi? Artezian
quduqlari nima?
6. Yer osti suvlari rejimi nima?
7. Sizish holati qonuniyatining asosiy formulasini tushuntiring? Yer
osti suvlari oqimining soxta va haqiqiy harakat tezligi nima?
8. Sizish koeffitsienti nima? Uning qiymatiga ta’sir qiluvchi
omillarni ko‘rib chiqing. Sizish koeffitsienti
qaysi usullar bilan
aniqlanadi?
9. Gorizontal va qiya kesimli maydonlarda suv sarfi qanday
aniqlanadi? 10. Tugallangan va tugallanmagan quduqlardagi
bosimli va bosimsiz suvlarning oqim sarfi qanday aniqlanadi?
11. O‘zaro ta’sirdagi quduqlar deb qaysi quduqlarga aytiladi?
12. Ulardan yer osti suvlarini sathini pasaytirish uchun ishlatish
mumkinligini tushuntiring?
