146
P
tg
tg
P
S
f
и
;
P
C
-
; (8.15)
Bunda suruvchi kuch S=Ptg bo‘ladi.
Bu tenglama Kulon
qonunining matematik ifodasi bo‘lib, bunda suruvchi S kuch, og‘irlik
kuchi R va normal N kuchga to‘g‘ri proportsionaldir. Qum uchun
suruvchi kuch bilan og‘irlik kuchi orqali tuzilgan grafikdagi to‘g‘ri chiziq
xuddi grafikda (8.4-rasm) ko‘rsatilgandek, koordinatalar boshidan o‘tadi.
Lyoss va lyossimon tog‘ jinslari uchun
Kulon qonuni quyidagicha
yozilishi mumkin;
S= PtgS; (8.16)
bunda, S – bog‘lanish
kuchi, MPa.
Gilli jinslarning ichki
ishqalanish
burchagi
,
bog‘lanish kuchi S ni topish
uchun,
qumlar
yopishqoqligini
aniqlagandek
bir - biriga
o‘rnatilgan va ustki qismi
suriluvchan
tsilindr
tekshirilayotgan jins bilan to‘ldirilib, siljituvchi asbobga o‘rnatiladi va
unga vertikal kuch R, siljituvchi kuch S ta’sir ettirilib, siljishga qarshilik
kuchi topiladi. Bu tajribani R
1
, R
2
, R
3
, R
p
- vertikal kuchlar ta’sirida bir
necha marta takrorlash natijasida siljishga qarshi kuch
1
,
2
,
3
,...
p
larni
aniqlab, bular bilan vertikal kuchlar orasidagi bog‘lanishni ifodalovchi
grafik chiziladi (8.6-rasm).
Grafikdan ma’lumki, to‘g‘ri chiziq koordinata boshidan o‘tmay, bir
oz yuqoridan boshlanib, ordinata o‘qini bir qismini kesib o‘tadi. Ana shu
ordinata o‘qidagi kesmaga to‘g‘ri keluvchi kuch tog‘
jinsining zarralari
orasidagi bog‘lanish kuchi deb ataladi va S bilan belgilanadi.
Topilgan nuqtalarni koordinatalar boshi bilan tutashishidan hosil
bo‘lgan
1
,
2
,
3
– burchaklar ishqalanish burchaklari deb ataladi va bu
uchburchakning tangensi - tg - ishqalanish koeffitsienti deyiladi.
Ayrim mutaxassislar jinslarning siljishga qarshiligini ularning
ishqalanish burchagi va koeffitsienti bilan baholashni tavsiya etadilar.
147
Jinsning siljishga qarshiligini aniqlovchi ko‘rsatgichlar o‘zgaruvchan
bo‘lib, jinsning turiga, mineralogik va granulometrik tarkibiga, namligiga,
g‘ovakligiga va strukturasiga bog‘liqdir. Yumshoq,
oquvchan gillarda
ichki ishqalanish koeffitsienti 0,1 - 0,2 ga teng bo‘lishi mumkin. Ichki
ishqalanish burchagi, 5
0
...10
0
dan ortmaydi.
Ularning qiymati mos
ravishda qattiq, yumshoq gillar uchun 0,4...0,5 va 15
0
...35
0
ga to‘g‘ri
keladi. Gilli tog‘ jinslar bog‘lanish kuchining qiymati ko‘p hollarda 0,05
dan - 0,15 MPa gacha bo‘ladi.
Nazorat savollari:
1. Gruntlar qanday turlarga bo‘linadi?
2. Qoya gruntlari deb qanday tog‘ jinslariga aytiladi?
3. Gruntlar qanday tarkibiy qismlardan iborat?
4. Gruntlar tarkibida qanday turdagi suvlar va gazsimon
to‘ldiruvchilar mavjud?
5. Gruntning asosiy fizik ko‘rsatkichlariga nimalar kiradi?
6. G’ovaklik va g‘ovaklik koeffitsienti haqida nimalarni bilasiz?
7.Grunt zarrachalarining xajmiy zichligi haqida nimalarni bilasiz?
8.Gruntning namlanish koeffitsienti va zichlanish koeffitsienti
nima?
9. Loyli gruntlarning yumshoqlik va xolat ko‘rsatkichlarini
bilasizmi?
10. Gruntlarning fizik ko‘rsatkichlari nima uchun o‘rganiladi?
